Beste Gaia

Elke vrijdag pent een van onze vaste online correspondenten een brief. Harold Polis schrijft naar Gaia, hoogeerwaarde godin van de natuur en de aarde, die tegenwoordig alom aanbeden wordt. Maar klimaattransitie is geen geloofskwestie. 'Ik vind dat U de noodzakelijke actie bemoeilijkt.'

Eigenlijk had ik deze brief aan U willen schrijven als een vermomde recensie van Dune, de onderhoudende verfilming van Frank Herberts gelijknamige sciencefictionroman. Zo kon ik nog eens slim doen over popcultuur. Ik zat dus startensklaar om een mainstreamfilm over een dystopie door de molen van de ecologische bewustwording te halen. Dat was buiten Dune zelf gerekend. In de versie van regisseur Denis Villeneuve krijgt het superieure entertainment de overhand, op smaak gebracht met een dikke laag pseudodiepzinnigheid. De neokoloniale grondstoffenroof van de woestijnplaneet Arrakis is een plotlijn, geen morele boodschap. Frank Herbert was gefascineerd door T.E. Lawrence en zijn aandeel in de Arabische opstand van 1916, zoals beschreven in Seven Pillars of Wisdom. De mahdi in Dune, Paul Atreides genaamd, wordt echter vertolkt door Timothée Chalamet, iemand wiens messiaanse kwaliteiten zich beperken tot een zwoele blik die menig jongemeisjeshart sneller doet slaan – niet het Uwe, vrees ik.

Het kosmotheïsme tiert zo welig dat het boven elke discussie verheven lijkt. De kosmos is God geworden.

Dune zette me op een ander spoor. In plaats van grote ethische principes te verkondigen, toont Dune vrij lichtzinnig wat ons ook drijft: een verlangen naar een goed verhaal en een leuk gezicht. We vergeten snel dat er een verschil bestaat tussen de manier waarop we in ideale omstandigheden zouden moeten denken, praten en handelen, en de manier waarop we dat concreet doen, in concrete omstandigheden. Misschien is die realistische kijk niet altijd even verheffend of efficiënt, maar het laat ons wel toe om menselijk te blijven, met al onze kwaliteiten en gebreken. Politiek realisme ontkent in geen geval dat mensen dromen en overtuigingen hebben, maar probeert vooral macht en energie te verzamelen om op het juiste moment actie te ondernemen. De oude Grieken, U niet onbekend, noemden dat ‘kairos’.

Wel, ik vind dat U die noodzakelijke actie bemoeilijkt.

Dankzij de vrijheid van godsdienst mag U in eer en geweten aanbeden worden in België, zelfs al bent U nog lang niet officieel erkend. Dat is wellicht ook niet nodig. Het kosmotheïsme tiert zo welig dat het boven elke discussie verheven lijkt. De kosmos is God geworden. Overal weerklinkt Uw geloofsgetuigenis: Ik getuig dat er geen God is die het recht heeft aanbeden te worden dan Gaia, en ik getuig dat wij allen Haar dienaar en boodschapper zijn.

Tot mijn grote spijt kan ik daar niet mee akkoord gaan. Ik werp daarom Uw altaar omver, verzaak Uw wetten en roep Uw volgelingen op om afvalligen te worden.

Naarmate de omvang van de omslag doordringt tot het brede publiek, zal het gesprek over de transitie vele malen politieker moeten worden, zodat ieders stem wordt gehoord.

De waarheid is dat de klimaattransitie berust op een verzameling wetenschappelijk onderzochte feiten die ons uitnodigen om actie te ondernemen (of niet). Er zijn in dit geval persoonlijke en gemeenschappelijke redenen te over om te handelen (of te vluchten voor onze verantwoordelijkheid): angst, naastenliefde, hebzucht, commerciële belangen of pure overlevingsdrang. Dat een deel van Bangladesh bijvoorbeeld door de opwarming van de aarde geleidelijk aan in de Golf van Bengalen zal verdwijnen, is een dramatisch vooruitzicht voor een bevolking die op korte tijd vervijfvoudigd is (en nu 162 miljoen mensen telt). Niet iedereen zal er helaas van wakker liggen en geen gebed voor Gaia zal er iets aan veranderen. Die crisis kan alleen politiek worden beheerd, door wetenschap, bedrijven, burgers, overheden, schuldfinanciering en allerhande tegenstrijdige belangen zo te organiseren dat Bangladeshi nog een toekomst hebben. Net zoals de rest van de wereld.

Het is bon ton om te beweren dat de klimaattransitie niets met politiek en ideologie te maken mag hebben, zoals De Standaard meldde tijdens haar reeks ‘De grote shift’. Het tegendeel is waar. We zullen voortdurend keuzes maken die onvermijdelijk tot nieuwe ongelijkheden leiden. Redden we Blankenberge of Bangladesh? Overal natte voeten, maar wie krijgt voorrang in de reddingsboot? Naarmate de omvang van de omslag doordringt tot het brede publiek en de hoge kostprijs zichtbaar wordt, zal het gesprek over de transitie net vele malen politieker moeten worden, zodat ieders stem wordt gehoord.

Als klimaattransitie een geloofskwestie wordt, dan zal de rationaliteit uit het debat verdwijnen. We kunnen U eigenlijk missen als kiespijn, mevrouw.

Om die reden zou ik het verkiezen dat Uw aanbidding een halt wordt toegeroepen. Net doordat onze kennis over de klimaattransitie steeds religieuzer wordt beleefd, komt het politieke debat over de acties die we moeten ondernemen in het gedrang. Als klimaattransitie een geloofskwestie wordt, dan zal de rationaliteit uit het debat verdwijnen – zoals bij onze volstrekt heilloze kernuitstap, waarbij we ten onrechte de Duitsers volgen. We kunnen U eigenlijk missen als kiespijn, mevrouw.

In Uw Griekse hoedanigheid bent U een mythologische godin, en wordt u afgebeeld als een wat mollige vrouw. Uw hedendaagse hogepriesters benaderen U minder figuratief. Voor de hoogbejaarde wetenschapper James Lovelock bent U de hypothese aller hypotheses: de aarde die functioneert als een superorganisme. Het netwerk dat Lovelock als Gaia benoemt, neemt de vorm aan van globale boordtabel, een hypermaterialistische omgeving waarin elke beweging of verandering een meetbaar effect heeft op het geheel. Lovelock, kind van quakers, geeft aan Gaia ook een religieuze draai – omdat U volgens hem de immanente verbondenheid van de wereld uitdrukt.

Misschien is uw toenemende populariteit even onvermijdelijk als de opwarming van de aarde zelf.

Bruno Latour, die andere kardinaal van het kosmotheïsme, geeft in zijn boeken een portret van U dat ik in de loop der jaren steeds problematischer ben gaan vinden. Latour schetst de contouren van een posthumanistische wereld waarin alle levende organismen een stem krijgen, niet alleen mensen. Hij pleit voor een ‘parlement van de dingen’ en ontwikkelt het begrip ‘actanten’: zowel mensen als dingen kunnen kracht uitoefenen en relaties aangaan. In de klimaattransitie, door Latour het ‘nieuwe klimaatregime’ genoemd, zitten mensen volgens hem gevangen in een verouderd natuurbegrip. De natuur reageert namelijk ook op de menselijke ingrepen en activiteiten. Het verbaasde me daarom niet dat Latour vorig jaar de coronacrisis interpreteerde als een soort straf voor de mishandeling van de natuur door de mens. Ook van Lovelock herinner ik me gelijkaardige moraliserende uitspraken die nog droefgeestiger klinken dan het diepste pessimisme van Thomas Malthus.

Uw zendelingen Latour en Lovelock aanbidden u als de blinde, doofstomme, wraakzuchtige godin die de eindtijd van de wereld zal begeleiden. Achter de zwarte vlag van de chaos trekt een aanzwellende stoet getrouwen de ondergang tegemoet. Het aftellen is begonnen. De kerk die zich rond U heeft gevormd, met haar hoogmissen, haar catechismus, haar excommunicaties, haar valse profeten en driestuiverapocalyptiek, zal het net moeilijker maken om het hoofd koel te houden en breed gedragen beslissingen te nemen.

Uw volgelingen zullen beslissingen moeten nemen over het lot van mensen van vlees en bloed, niet over vage principes, ijle statistieken of Latouriaanse raadsels.

Misschien is uw toenemende populariteit even onvermijdelijk als de opwarming van de aarde zelf. De mens is van zijn voetstuk gehaald en het humanisme is in diskrediet gebracht, als oorzaak van de verderfelijke vooruitgang die de CO2-uitstoot door het dak heeft gejaagd. In ruil voor het achterhaalde streven naar menselijke waardigheid krijgen we zowel een zeemzoet humanitarisme van willekeurige goede doelen als de radicale brutaliteit van een nieuwe klassenmaatschappij. Ik verzet me daartegen. ‘For as long, at least, as human societies continue to change, we won’t escape history’, schrijft de Brits-Duitse filosoof Raymond Geuss terecht. Het instandhouden van de aarde loopt voor ons Europeanen daarom langs een ambitieus klimaatplan dat berust op solidariteit, en dus op een economie die het mensen mogelijk maakt om zich solidair te voelen met elkaar.

Zo goed als niets van wat ik over U heb gelezen bevat fragmenten van betekenis die bouwstenen van een nieuwe synthese kunnen zijn. Het is allemaal interessant, zoals grote, lovenswaardige principes altijd wel interessant zijn en toepasselijk zijn: rechtvaardigheid, gelijkheid, solidariteit. Tot het moment dat je ze concreet moet maken en je rekening moet houden met de tegenstellingen die eigen zijn aan de sociale werkelijkheid. De Bangladeshi hebben totaal niets aan U. De mensen die geen geld hebben om hun huis te verbouwen voor de klimaatnorm hebben niets aan U. De werknemers en werkgevers die tijdens de klimaattransitie de creatieve destructie van de economie zullen beleven, hebben niets aan U. En als het erop aan komt zullen Uw volgelingen ook niets aan U hebben, omdat ze beslissingen zullen moeten nemen over het lot van mensen van vlees en bloed, niet over vage principes, ijle statistieken of Latouriaanse raadsels.

Ik hoop dat Uw volgelingen zich bevrijden van hun dwanggedachten en wens u een verlengd verblijf toe in de diepste krochten van een museumdepot. Ik brand een kaars voor de mens.

Met vriendelijke groet,

Harold Polis