Beste Milan Kundera

Elke vrijdag pent een van onze vaste online correspondenten een brief. Harold Polis schrijft een brief naar auteur Milan Kundera. 'De ondraaglijke lichtheid van het bestaan is onlosmakelijk verbonden met de dreiging van oorlog en bezetting. Ik begrijp vandaag beter dan dertig jaar geleden waarom je je zo hebt verzet tegen een politieke lezing van het boek.'

Omdat je op 1 april de gezegende leeftijd van 93 jaar bereikt, heb ik besloten je een brief te schrijven. Ik leg je zo meteen wel uit waarom ik er al langer mee was begonnen je boeken te herlezen, en je geweldige essays, in de eerste plaats je fameuze ‘Jeruzalemrede’ uit 1986, die je hebt uitgewerkt in de bundel Verraden testamenten. Terwijl de kanonnen bulderen en iedereen er de mond van vol heeft dat de tragiek haar plaats weer opeist in onze geschiedenis, moet ik je gelijk geven: de lach bepaalt onze Europese identiteit meer dan de volstrekt onironische boekhouding van de Vooruitgang of de zogezegd onomstootbare waarheden van de Studio 100-versie van de Verlichting. In die tekenfilm is geen sprake van twijfel, nuancering of van kritische dialoog, maar wel van een geopenbaarde Leitkultur die als een paswoord of een sjibbolet wordt gebruikt.

Geen enkele menselijke uitvinding heeft die lach zo tot haar recht laten komen als de roman.

Meer nog, Tristram Shandy van Laurence Sterne, Amerika van Franz Kafka, Madame Bovary van Gustave Flaubert, De man zonder eigenschappen van Robert Musil en jouw De ondraaglijke lichtheid van het bestaan zijn even belangrijk voor ons welzijn, onze veiligheid en onze welvaart als de 2% defensiebudget van Olaf Scholz, de kernwapens van de Franse staat, het haarstukje van Macron of de acties die de ECB zal ondernemen om de inflatie terug te dringen.

Op een kantelpunt in de vorige Koude Oorlog plaatste je in je ‘Jeruzalemrede’ de lach voorop, de onvoorspelbaarheid en de insubordinatie van de lach, de rem die de lach plaatst op de rotvaart waarmee verstikkende waarheden ons in het gelid dwingen. Geen enkele menselijke uitvinding heeft die lach zo tot haar recht laten komen als de roman. ‘De Europese cultuur mag van mij vandaag de dag dan bedreigd lijken, zowel van buitenaf als van binnenuit bedreigd in haar kostbaarste bezit, haar respect voor het individu, respect voor zijn oorspronkelijke denken en voor zijn recht op een onschendbaar privéleven, ik denk ook dat de kostbaarste essentie van de Europese geest bewaard wordt in de geschiedenis van de roman, de wijsheid van de roman.’

Ofwel zijn we broeders en zusters die hun talenten en energie gebruiken om het leven van onze naasten te verbeteren. Ofwel behoren we tot de klootzakken die dat verhinderen.

Als je gelijk hebt in je verdediging van de lach die ons bevrijdt en beschermt, de lach die ons helpt om elke vorm van groot gelijk tot ware proporties terug te brengen, dan zal je me niet volledig ongelijk geven als ik beweer dat wij Europeanen vandaag een onverkozen, symbolische president hebben: de voormalige Oekraïense komiek Volodomir Zelensky. Uiteraard is hem op dit moment het lachen vergaan en voeren zijn landgenoten een strijd op leven en dood, maar als ik fragmenten van zijn niet onverdienstelijke komische reeks Servant of the people bekijk, dan zie ik vooral een van de bastaardzonen van Tijl Uilenspiegel.

Ik geef toe dat ik Zelensky in normale omstandigheden een rare vogel zou vinden, maar vandaag zijn de omstandigheden zo bizar dat we er makkelijker in slagen om bij elkaar te ontdekken wat we waard zijn. Ofwel zijn we broeders en zusters die hun talenten en energie gebruiken om het leven van onze naasten te verbeteren. Ofwel behoren we tot de klootzakken die dat verhinderen. Ofwel stappen we mee op in de parade van de schijnheiligen die je hebt beschreven in het zesde deel van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan: de Grote Mars. Een groep westerlingen betoogt in Azië tegen het onrecht van de oorlog, tot ze aan een checkpoint komen waar ze niet meer verder durven. Ze beginnen luidkeels voor vrede te roepen en wachten vruchteloos op een antwoord uit de jungle. De vijand, net zoals God, antwoordt niet. Vervolgens druipen de deelnemers aan de Grote Mars af.

Ik probeer me al dagen in te beelden waarom de in Kyiv geboren pianist Vladimir Horowitz plots geen Europeaan meer zou zijn. Wat een grap.

Het blijft een raadsel hoe we onszelf ooit hebben kunnen wijsmaken dat Zelensky en zijn landgenoten geen Europeanen zouden zijn. Het is onbegrijpelijk dat zoveel academici, intellectuelen en politici jarenlang vooral de nadruk hebben gelegd op het feit dat het Westen zich bedreigend zou hebben opgesteld tegenover Rusland. De Oekraïners zelf weten wel beter. En al die grote geesten uit de Grote Mars die decreteren dat Oekraïne maar neutraal moet blijven? Miljoenen Oekraïners denken daar anders over. Ik probeer me al dagen in te beelden waarom de in Kyiv geboren en in Milaan begraven pianist Vladimir Horowitz plots geen Europeaan meer zou zijn. Wat een grap.

De ondraaglijke lichtheid van het bestaan is onlosmakelijk verbonden met de dreiging van oorlog en bezetting. Ik begrijp vandaag beter dan dertig jaar geleden waarom je je zo hebt verzet tegen een politieke lezing van het boek. Je roman gaat niet over het openbaren van waarheden, maar om de zoektocht naar manieren waarop je met het lot kan omgaan. Je stelt geen rapport op over de vraag of een lichtvoetig leven beter is dan een zwaarmoedig bestaan. Je vraagt je af wat het verschil is tussen iemand die zijn ervaringen beleeft als voorbijgaande feiten en iemand die in zijn belevenissen een noodzakelijk gevolg ziet van goddelijke, historische of morele waarheden.

Hoe langer ik het uitstelde om De ondraaglijke lichtheid van het bestaan te herlezen, hoe zwaarder de betekenis ervan voor me werd.

Ik moet toegeven dat ik het heel lang niet heb aangedurfd om je roman te herlezen. Tot nu. Na de zelfmoord van een goeie vriend van me, twintig jaar geleden, heb ik zijn exemplaar van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan gekregen als aandenken. Het was een verfomfaaide Ambo-paperback uit de jaren tachtig met ezelsoren en een kromgelezen rug. Ik bewaarde het boek als een talisman. Hoe langer ik het uitstelde om De ondraaglijke lichtheid van het bestaan te herlezen, hoe zwaarder de betekenis ervan voor me werd. Het boek met de kromgelezen rug straalde warmte uit en leek waarheid te beloven, inzicht en verlichting, ja zelfs oplossingen voor huis-, tuin- en keukenproblemen, liefdesperikelen en pijnlijke winterhanden. Iemand die ik mijn beste vriend had genoemd, had dit boek tijdens zijn korte leven gekoesterd, als een livre de chevet – met dien verstande dat hij altijd op een matras op paletten sliep en volgens mij nooit in het bezit is geweest van een nachtkastje.

Ik heb je geofferd op het altaar van mijn verdriet.

Naarmate mijn eigen leeservaring van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan vervaagde en mijn herinneringen aan mijn vriend stolden, verdwenen jouw verhalen en romans uit mijn leven, terwijl ik altijd van je dwarsigheid heb gehouden, je lak aan psychologisch realisme en je wantrouwen tegenover elke vorm van morele superioriteit. Ik heb je geofferd op het altaar van mijn verdriet. De dood van mijn jeugdvriend leverde voor mij het bewijs dat al dat gedaas over lichtheid geen antwoord bood op de wanhoop die hem over de rand had geduwd. Speculeren over de manier waarop personages omgaan met de problemen waartoe een auteur hen veroordeelt, heeft niets te maken met de afgrondelijke eenzaamheid waarin hij naar beneden was getuimeld. Die feitelijke toestand was echt, tastbaar, waarneembaar en tegelijk was het gevolg van zijn daad onaanvaardbaar, ongenietbaar, ondraaglijk, onwerkelijk, onbegrijpelijk, onlogisch.

Het is toeval dat mijn herontdekking van jouw teksten samenvalt met de vermeende terugkeer van de tragiek. De waarheid is dat ik een boek aan het schrijven ben over de wereld voor en na 1989, waarin jij op je oude dag een hoofdrol krijgt toebedeeld. Het moet uiteraard nog blijken of dat een plechtig eerbetoon wordt. Ik hoop vooral dat ik er op tijd mee ophoud, want ik heb van jou geleerd dat God lacht als hij ons ziet denken en schrijven.

Met vriendelijke groet,
Harold Polis