Beste nostalgicus

Melat G. Nigussie schrijft haar eerste brief aan de nostalgicus, zoals ze die in de Beursschouwburg weleens tegen het lijf loopt. Kan nostalgie vandaag meer zijn dan wat uiterst rechtse politici of eindeloze filmfranchises ervan maken? 'Nostalgie is een tweesnijdend zwaard, een pharmakon, zowel gif als medicijn.'

Als directeur van een kunstencentrum dat in 2025 zijn zestigjarig jubileum zal vieren, word ik vaak door jou aangesproken. Vol enthousiasme haal je dan herinneringen op aan jouw Beursschouwburg. Altijd een boeiende ervaring, want, afhankelijk van je leeftijd, vertel je vol passie dat de Beursschouwburg zijn wildste jaren beleefde in de jaren 1970, 1980, dan wel 1990. Of je zegt me dat je de Beursschouwburg pas hebt ontdekt na de beroemde (beruchte?) renovatie, en de nillies of jaren 2010 als het hoogtepunt beschouwt. Eén ding is zeker: je verdedigt je favoriete decennium met de onverbiddelijke vastberadenheid van een toupetdrager op een winderige dag. En ik? Ik luister geboeid naar al jouw verhalen en drink gulzig van jouw schijnbaar onuitputtelijke bron van herinneringen.

Hoe politici aan uiterst rechtse zijde nostalgie inzetten: Dat is een beetje als complotdenken, maar dan met een vleugje retro.

Want, ik moet toegeven, beste nostalgicus, zie ik niet ook iets van mezelf in jou? Ook ik kan me laten meevoeren naar die goede oude tijd. Als kind groeide ik op in een omgeving doordrenkt van nostalgie, waar je haast struikelde over oude fotoalbums en vergeelde brieven, en familieverhalen je om de oren vlogen. Terugblikken was in mijn ouderlijk huis een tweede natuur. In het Amhaars, de officiële taal van Ethiopië, wordt nostalgie aangeduid met het woord 'tezeta', wat een mix van verlangen, rouw en gemis omvat. Tezeta is diepgeworteld in de Ethiopische cultuur, niet alleen als een emotie, maar ook als een muziekstijl die mee de basis heeft gelegd voor wat later wereldwijd bekend zou worden als Ethio-jazz. De klanken van tezeta hebben de kracht om een verlangen naar lang vervlogen tijden op te roepen, en niet alleen bij Ethiopiërs. Voeg daar in het geval van mijn familie de context van migratie, ontworteling en ballingschap aan toe en tezeta wordt meer dan een muziekstijl: het wordt een levenslied, een manier van bestaan. Ten huize Nigussie waren wij suckers voor nostalgie.

Dus, nostalgicus, ik begrijp je maar al te goed. Toch moeten we eerlijk zijn: onze reputatie heeft een flinke deuk gekregen. Dat knusse palaveren waar we allebei zo van houden heeft immers ook een schaduwzijde. Politici, met name die aan het rechtse uiterste van het spectrum, appelleren maar al te graag aan nostalgische gevoelens om hun conservatieve politieke agenda te dienen. Ze schilderen een sprookjesachtig beeld van een verleden dat nooit heeft bestaan: een tijd waarin iedereen in perfecte harmonie leefde, kinderen eindeloos buiten speelden, de straten brandschoon en veilig waren, het kerngezin de traditionele familiewaarden hoog hield, een vent nog gewoon een vent kon zijn, en elk dorp een idyllische, etnisch homogene gemeenschap was waar iedereen elkaar kende bij de voornaam. Dit is een simplistisch en reductief plaatje van het verleden. Sterker nog, het wordt ingezet om zondebokken aan te wijzen voor hedendaagse problemen en mensen uit te sluiten. Het is een beetje als complotdenken, maar dan met een vleugje retro.

De eindeloze heruitgaves van populaire filmfranchises zijn niets meer dan culturele ballast. Het is restauratieve nostalgie in actie.

Maar, nostalgicus, jij en ik passen niet in dat denkplaatje, toch? Onze benadering is van een heel andere orde, nietwaar? We laten onszelf niet zomaar in het hoekje duwen van regressieve, bekrompen dromers. In mijn koortsachtige queeste naar andere inzichten stuit ik op het boek The Future of Nostalgia (2002) van Svetlana Boym. Daarin beschrijft Boym twee verschillende vormen van nostalgie: restauratieve nostalgie en reflectieve nostalgie. Restauratieve nostalgie tracht het verleden te herstellen en beschouwt het als een onveranderlijke waarheid beladen met universele, traditionele waarden. Reflectieve nostalgie daarentegen erkent dat het verleden voorbij is en koestert vooral de emoties die door herinneringen worden opgeroepen. Het inzicht in de onomkeerbaarheid van het verleden, persoonlijk dan wel collectief, zorgt voor een zekere afstand. En net die afstand is cruciaal, want ze stelt mensen in staat om kritisch na te denken over hun geschiedenis, er speels en ironisch mee om te gaan, en zo alternatieve toekomsten te verkennen, nieuwe mogelijkheden te bedenken en oplossingen voor te stellen voor hedendaagse problemen. Restauratieve nostalgie kijkt naar het verleden om het te kopiëren, terwijl reflectieve nostalgie naar het verleden kijkt om een nieuwe toekomst te verbeelden.

Dus, liefhebbers van nostalgie aller landen, verenigt u! Want wij zijn werkelijk overal te vinden: in kunst, film, popcultuur en mode, noem maar op. We omarmen constant trends uit het verleden, maar eerlijk is eerlijk: door de manier waarop dat vaak gebeurt, blijven onze culturele creaties enigszins verstoken van vernieuwing. De eindeloze heruitgaves van populaire filmfranchises zijn niets meer dan culturele ballast. Het is restauratieve nostalgie in actie. Het streeft er wanhopig naar om de successen uit het verleden te herbeleven en verlengen, met bijbehorende kijk-, bioscoop- of verkoopcijfers. Zoals menig cultuurcriticus waarschuwt, wordt het verleden vaak blindelings nagebootst. Dat zorgt voor culturele stilstand, en berooft de innovatieve krachten in onze cultuur van de brandstof die ze nodig hebben om echt nieuwe ideeën en vormen te creëren.

Gen Z lijkt niet te streven naar perfecte imitatie, maar naar een creatieve herinterpretatie.

Maar er gloort hoop aan de horizon, en Gen Z’ers wijzen ons de weg! Een wandeling door de winkelstraten van Vlaanderen en Brussel voert je meteen terug naar 2003. De Y2K-mode (de term is een afkorting voor ‘Year 2000’) maakt een opvallende comeback, inclusief baggy jeans, T-shirts die op kinderkleding lijken, Von Dutch-petten en fluwelen trainingspakken. Maar in een wereld waar weinigen elkaar iets gunnen, wordt hun jeugdige enthousiasme overschaduwd door kritiek. Kwatongen beschuldigen Gen Z van een obsessieve hang naar het verleden, gedreven door angst voor een toekomst die wordt bedreigd door klimaatverandering en groeiende ongelijkheid. Anderen bekritiseren hen omdat ze het verleden niet correct zouden imiteren. Maar dat is net de clou: Gen Z lijkt niet te streven naar perfecte imitatie, maar naar een creatieve herinterpretatie. Ze kijken kritisch terug op de excessen van die tijd, zoals de objectivering van vrouwen, grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik in de entertainmentindustrie. Hun nieuwe benadering is duurzaam, milieubewust en doordrongen van een bewustzijn voor sociale rechtvaardigheid. Kijk maar naar de populariteit van platforms zoals Vinted en andere tweedehandskledingwinkels waar Y2K-kledingstukken een nieuw leven krijgen. Gen Z doorbreekt resoluut de oude genderrollen en kledingcodes uit het Y2K-tijdperk en gaat volop voor experiment. De tijd van glitterroze outfits en dierenprints die strikt aan één geslacht waren gekoppeld, ligt achter ons. De eens zo bejubelde schoonheidsnormen uit de Y2K-periode (denk aan graatmagere wasbordbuik, en lang golvend haar, waarvan het personage Marissa Cooper van The O.C. de belichaming was), ondergaan momenteel een verschuiving. De lage jeans-trend, bijvoorbeeld, is niet langer voorbehouden aan mensen met een sixpack, maar wordt met flair gedragen door mensen van alle lichaamstypes. De jaren 2000 in 2023 zijn body-positief, genderfluïde en feministisch.

Voor degenen die graag in nostalgie willen blijven zwelgen, wees gerust: dat eeuwenoude, diep menselijke gevoel kan nog steeds waardevol zijn. Nostalgie is een complex fenomeen, een tweesnijdend zwaard, een pharmakon, zowel gif als medicijn. Enerzijds geeft restauratieve nostalgie racisten de onbeschaamdheid om verwerpelijke uitspraken zoals ‘ga terug naar je eigen land’ te doen, als een laatste gooi naar een verloren gewaande wereld. Anderzijds kan reflectieve nostalgie de kracht geven om een vorig hoofdstuk af te sluiten, hoe bitterzoet dat ook mag zijn, om van daaruit een nieuwe toekomst te smeden. Nostalgie is niet meer wat het ooit was, en gelukkig maar.

Met nostalgische groetjes,
Melat