De droom van de Moteca-krijger

Staat de mens te zeer centraal in zijn eigen verhaal? Dat is meer een probleem van het Westen dan van het leven. De sleutel ligt in die kennis en 'cosmovisies' die het Westen altijd heeft afgedaan als 'onbeschaafd'.

In La Noche Boca Arriba, een kortverhaal van Julio Cortázar, doorkruist een jongeman de stad op zijn brommer. Een kort moment van verstrooidheid doet hem buiten bewustzijn op een ziekenhuisbed belanden. Hij droomt daar dat hij een Moteca-krijger is die in een moerassig oerwoud achtervolgd wordt door zijn vijanden, de Aztecas. De droom voelt zo echt aan dat hij twijfelt telkens hij wakker wordt. Want de geur van oorlog uit zijn droom voelt akelig echt.

In zijn droom wordt de jongeman gevangen genomen en geofferd. Maar zijn droom wordt telkens weer onderbroken door een verpleegster die zijn kamer binnenkomt. Behalve de laatste keer: hij ligt halfnaakt, vastgebonden aan een vochtige steen, tot hij onder het flakkerende licht van fakkels meegevoerd wordt door de gangen van een tempel, richting het altaar waar hij met een stenen mes wordt omgebracht. De jongeman wil op tijd wakker worden uit zijn tropische nachtmerrie, maar beseft pas dan dat hij al wakker is: dat hij een Moteca-krijger is die droomt van een stadsjongen in een ziekenhuis na een ongeval met een brommer.

Niet alleen stelt Cortázars verhaal het begrip ‘realiteit’ in vraag, het is ook een oefening in perspectief. Het dwingt ons om in de huid te kruipen van een burger uit een (fictief) precolumbiaans (en dus ook pre-Westers) volk. Een perspectief dat vaak over het hoofd wordt gezien: de ervaring van de beschavingen die plaats moesten ruimen voor ‘de vooruitgang’, ‘de verlichting’ en andere eufemismen.

Het is een perspectief van angst en bedenkelijke rites. Maar ook een perspectief dat een andere, bijna droomachtige wereld doet ontstaan die op de onze lijkt. Het opent de mogelijkheid van een andere ‘cosmovisie’: een andere relatie van de mens tot de hem omringende natuur en het leven, waarin hij al dan niet de hoofdrol speelt.

Tederheid als technologie

Op het moment van ‘ontmoeting’ (nog zo’n eufemisme) tussen Amerika en Europa, hadden veel van de oorspronkelijke volkeren oplossingen voor vraagstukken die ons nu nog altijd kwellen: onze omgang met onszelf, met de dood, met verlies, met de natuur. Die oplossingen, die praktijken en tradities, werden helaas verdreven met wapens en dogma’s.

In James Grays epische film The Lost City of Z (2016) ziet de Britse reiziger Percy Fawcett hoe de bewoners van de Amazonas een mengeling van natuurlijke stoffen in een rivier gieten om meteen daarna genoeg dode vissen uit het water te halen voor een maaltijd voor alle tafelgenoten. Hij ziet hoe ze wonderbaarlijke medicijnen maken, hoe ze zich op het oerwoud afstemmen, terwijl de enige mogelijke verhouding tot het oerwoud vandaag de vernietiging ervan lijkt. Ontbossing dus.

Als alles terugkomt, verleden, maar ook toekomst, dan draag je er maar beter zorg voor.

De Maya’s, een beschaving die haar verhouding tot en visie op de wereld uitdrukte in elk gebaar van hun dagelijks bestaan, hadden een cyclisch idee van de tijd. Een dergelijke tijdsopvatting doorvoeren in het Westen zou neerkomen op een volledige herijking van onze wereldvisie: de toekomst ligt achter ons, het verleden moet nog komen!

Hedendaagse denkers proberen ons al een eeuw ervan te overtuigen dat de tijd niet lineair maar als een spiraal verloopt, terwijl de Maya’s dat inzicht al lang geleden vertaalden in rites en mythes om een harmonieuze co-existentie tussen goden en mensen te verzekeren, en zo de natuurlijke chaos te temperen... Want als alles terugkomt, verleden, maar ook toekomst, dan draag je er maar beter zorg voor.

Tederheid als technologie, het kan de perfecte kuur blijken tegen de grote angst van onze antropocentrische tijd: de angst voor elkaar, voor een gemechaniseerde toekomst en voor het hybridiseren van de mens. Daartegenover staat tederheid als unieke en niet onderhandelbare technologie, product van een leerproces als gemeenschap. Intuïtie, gevoeligheid, compassie en empathie: doelgericht datgene aanwakkeren wat ons mens maakt, als opmaat van een vrolijke overgave aan de toekomst.

Er zijn lessen die we kunnen leren, maar dat vereist loslaten: van het individu in het centrum, van groei en consumptie als doelstellingen.

Er zijn lessen die we kunnen leren, maar dat vereist loslaten: van het individu in het centrum, van groei en consumptie als doelstellingen. Loslaten van ego en individueel auteurschap. Van de handtekening als fetisj. Loslaten van het imperatief van de zelfontplooiing – de wortel die we nagalopperen tot we erbij neervallen.

De sleutel tot succes

Die oplossingen zijn geen apps. Geen kant-en-klare, modulaire onderdeeltjes die het leven moeten vergemakkelijken. Ze vormen een geheel. Het heeft geen zin om andere cosmovisies te exploreren met een individualistische bril. Je kan je geen wereldbeeld bijeen shoppen.

Zo is ‘La Danza del Sol’, de rituele zonnedans, niet zomaar leuk workshopje voor overwerkte flexwerkers, maar een ‘tequio’, een vrijwillige vorm van collectieve arbeid, dankbaarheid uitgedrukt als spiritueel en fysiek labeur.

La Danza del Sol vraagt inspanningen, vraagt dat je klimt en daalt langs een berg op zoek naar de juiste plaats. Het is zorgen voor water, eten en het welzijn van je medereizigers, mannen en vrouwen, zonder hiërarchie. Het zijn dansers die zeven dagen lang niets eten, behalve de rook van het brandende hars van de Copal. Het zijn vuurarenden die stenen dag en nacht, bij zon en regen roodheet moeten houden voor de temazcal, de rituele Mayaanse zweetruimte die je toestaat een bezoek te brengen aan de ingewanden van de aarde, op zoek naar zwetende zuivering van lichaam en geest. Het is in contact komen met je voorouders, niet als een spectrale ontmoeting, maar als een geanimeerde conversatie.

Toch werd de temazcal dit jaar door The Independent uitgeroepen als ‘the latest wellness trend’, samengevat als ‘a Mesoamerican sweat lodge’. En zo zijn pogingen om culturele uitdrukkingen te beschermen en ter beschikking te stellen van toekomstige generaties vaker wel dan niet uitgedraaid op regelrechte diefstal. Hallucinogenen worden losgerukt uit hun oorspronkelijke gebruikscontext, en herleid tot banaal en zelfs schadelijk entertainment of toerisme. De plantaardige en biochemische visserij waar Percy Fawcett getuige van was, zou op termijn uitdraaien op een ecologische ramp als ze ten dienste wordt gesteld van massaconsumptie, van trends en industriële ontginning van de wateren.

De vonk kan slechts aan het vuur worden gelegd door mensen die opgroeiden in andere contexten, en oplossingen met zich mee hebben getorst doorheen hun migratieproces.

Toch bestaat er een strategie om zulke oplossingen met succes te laten insijpelen. De wetenschappelijke en historische kennis is er. Maar kennis die niet geleefd is kan niet ontbranden tot nieuwe praktijken. De vonk kan slechts aan het vuur worden gelegd door mensen die opgroeiden in andere contexten, en oplossingen met zich mee hebben getorst doorheen hun migratieproces. Het zijn zij die de sleutel bezitten om kennis te doen kantelen in nieuwe manieren van samenleven met elkaar en de wereld.

Het zijn sociale technologieën, methodes die zich onverdraaid aanpassen aan nieuwe realiteiten. Tenminste, als we die niet afwijzen, als we inclusief omgaan met wie andere praktijken kan (her)contextualiseren.

Happy ending

De vraag is uiteraard of we in onze zoektocht naar oplossingen bereid zijn om ingesleten gewoontes en reflexen los te laten. Of we het trage induwen van de reset-knop van de aarde echt willen tegenhouden. Of is het Westers antropocentrisme inmiddels zo absoluut dat we bewust de laatste passagiers van de aardbol willen zijn.

Maar misschien moeten we ons niet eens afvragen of we echt gered willen worden. Misschien zijn we niets anders dan een droom van een Moteca-krijger die straks wakker zal worden, ergens in een moeras waar de geur van de oorlog plaats maakte voor die van hibiscus en natte aarde.

Ondertekend, van Noord tot Zuid, Rojo, Natalia, Orlando, Lorena en Gerardo.