De noodzakelijke heropleving van Black joy

Het begrip Black joy of Zwarte vreugde is moeilijk te vatten. Het verenigt elementen uit religie, stijl en gemeenschapsleven, en evolueerde aanzienlijk door slavernij en kolonisering. Tunde Adefioye benadrukt waarom het een prioriteit is dat we ruimte creëren waar Black joy tot bloei kan komen.

Black joy bestaat niet omwille van witte mensen. Integendeel. Black joy heeft altijd bestaan, ondanks witte pogingen om het te temperen of onderdrukken. In het genetische materiaal van zwarte mensen, door wiens aderen Afrikaans bloed stroomt, werd hun vreugde opgeslagen, lang voor er sprake was van slavernij of kolonisatie. Black joy zit in het ritme van muziek, in de trilling van geneurie, in de explosieve beweging van dans. In de gloed van spiritualiteit, onder andere ingekapseld in prekoloniale Ifá-orakels, en nog steeds doorgegeven in postkoloniale Candomble, Santeria en Voodoo.

Het is dus niet witte aanwezigheid die Black joy deed ontstaan. Maar de slavenhandel en kolonisatie door witte mensen voegde een onmiskenbaar existentiële laag toe aan Black joy.

Black joy is de verzameling van neuroses, schizofrenie en angstgevoelens die gepaard gaat met simpelweg bestaan binnen een context die je niet volledig vrijlaat om te bestaan.

Black joy is de verzameling van neuroses, schizofrenie en angstgevoelens die gepaard gaat met simpelweg bestaan binnen een context die je niet volledig vrijlaat. Het hoort bij het constante toezicht door blauwe uniformen, door systemen en overheden. Door instrumenten van onderdrukking, zoals scholen die je tongval afkeuren en corrigeren. Black joy hoort bij het oordeel van de gemeenschap waartoe je denkt te behoren. Afwijkingen en misstappen worden amper vergeven, want “hoe durf je ons vertrouwen te schaden?”. Alsof de isolatie die jij voelt niets is in vergelijking met de teleurstelling die zij moeten ervaren.

Het is als gele lava, belemmerd door de schuld, schaamte en angst die je draagt. Dus, vreugde, die vreugde, waar is het onder begraven? Spring over de hindernis van je eigen verwachtingen heen, om daar te worden geconfronteerd met een hogere muur van maatschappelijke doolhoven en mainstream valkuilen. De muur staat op een loopband die rechts ervan het gesloten meer van intergenerationele trauma's blootlegt waar je gemeenschap in lijkt te zwemmen. Het kan je laten drijven als de zouten van de Dode Zee of vervliegen als de zwavelhoudende borrelende turquoise wateren van de Kawah Ijen Vulkaan.

Samenhorigheid

Wanneer we vandaag over Black joy praten, moeten we absoluut rekening houden met de mogelijke overlevingstechnieken binnen het kapitalisme. In een gesprek met historicus Robin DG Kelley aan de Universiteit van Toronto, zei filosoof Fred Moten: ‘We moeten meer doen om de theorie over samenleven te verbinden met de praktijk. Misschien door onze methodes van verbinding op kleine schaal te wijzigen.’

Om kwaliteitsvoller ‘samen te komen’, moeten we bescheiden gemeenschappen vormen in plaats van te focussen op hypergemeenschappen waarin we streven naar duizend, honderdduizend of zelfs miljoenen likes en online volgers. Socialemediaplatformen als TikTok creëren wel een samenhorigheidsgevoel, maar dat is waarschijnlijk vluchtig van aard. Virtuele volgers bevorderen een oppervlakkig vreugdegevoel en vergroten in sommige gevallen zelfs aanzienlijk de rijkdom van de gevolgde persoon, maar ze creëren geen duurzame en gemeenschappelijke vreugde. Die rijkdom in kapitalistische zin is voorlopig nog niet te koop.

Een aantal kunstenaars spelen met dat gemeenschapsidee dat Moten aanmoedigt. Kijk naar Jenn Nkiru en Arthur Jafa, die met hun werk ingaan op het bestaan van Black joy.

Nkiru’s Rebirth is Necessary en Jafa’s Love is the Message, the Message is Death zijn filmische weergaven van de types Black joy die overleven ondanks uiteenlopende intersectionele onderdrukkingen. Van Black joys in het meervoud, om precies te zijn. Nkiru’s film legt op het eerste gezicht een meer Pan-Afrikaanse en trans-Atlantische nadruk dan die van Jafa. Zijn beelden komen voornamelijk uit de VS, terwijl Nkiru quotes en beelden uit de VS in de jaren 1970 vervlecht met hedendaagse dansers uit Brixton en de herkenbare bewegingen uit Ethiopische traditionele dans.

Voordat ze door Beyoncé werd gevraagd om mee het video-album Black is King te regisseren, werd de Nigeriaans-Britse Jenn Nkiru al in Cannes gelauwerd voor haar filmische essays. Haar Rebirth is Necessary toont aan dat zelfs de dood vreugde uitstraalt, met een door New Orleans geïnspireerde vreugde-optocht. Vreugde zit voor Nkiru niet alleen in het onmiskenbare vermogen om jezelf volop uit te drukken door dans, maar ook in uiteenlopende muziekstijlen, van jazz en blues tot hiphop en gospel. Ook centraal in het verspreiden en cultiveren van Black joy is stijl. Of dat nu een haartooi is, of de kleren en juwelen die iemands lichaam versieren. Stijl is zonder twijfel een betekenisvol aspect van Black joy, vaak doordrongen van spiritualiteit.

We zien het bij de vrouwen van Nation of Islam, die hun loyaliteit tonen door zich op te stellen in een gecoördineerde formatie. We zien het in afbeeldingen van voodoo inwijdingsrituelen: Black joy ontplooit zich in de vereniging van religie, gemeenschap, en stijl.

De onderliggende ellende

Het oeuvre van videokunstenaar en cineast Arthur Jafa vormt een uiteenlopende collectie. Zijn filmografie reikt van Dreams are Colder than Death tot The White Album, waarvoor hij de Gouden Leeuw ontving tijdens de Biënnale van Venetië. In Love is the Message, the Message is Death zoomt Jafa in op de Amerikaanse context, in tegenstelling tot de bredere geografische oriëntatie van Nkiru. We zien in de film hoe zwarte mensen hun vreugde uitdrukken, onder andere door dans, maar worden onderweg ook geconfronteerd met de gewelddadige realiteit – voornamelijk met politiegeweld, goedgekeurd door de overheid. Een ander opvallend element is de nadrukkelijke aanwezigheid van het Kanye West-nummer Ultralight Beam. Het bepaalt de melancholische toon en voert de kijker mee in een magnetische slingerbeweging tussen wanhoop en vreugde.

Net als Nkiru herinnert Jafa ons aan de manier waarop religie en zwarte kerktradities vreugde bevorderen, terwijl ze mogelijk ook levens redden en verlossing brengen. Op een bepaald moment in de film wordt Ultralight Beam gedempt zodat we Barack Obama’s versie horen van Amazing Grace, een veelzeggende hymne voor vele zwarte kerkgemeenschappen. Zonder in te gaan op de politiek van dat moment, horen we Obama het vers ‘saves a wretch like me’ zingen (‘redt een ellendeling als ik’).

Ellende zit in de dansbewegingen waar de samenleving op neerkijkt tot witte lichamen ze aanpast of toe-eigent.

Die ellende? Dat zijn de dansbewegingen waar de witte samenleving op neerkijkt tot ze zijn aangepast of toegeëigend door witte lichamen. Die ellende is de blues, ooit omschreven als de muziek van de duivel. Of hiphop, waarvan de mainstream samenleving geloofde dat het de jeugd corrumpeerde, tot Beastie Boys weerklonk in de woonkamers van de middenklasse. Die ellende is elke variatie van Black joy die wordt gecriminaliseerd en gecontroleerd. Door buurtbewoners die zwarten en zwartheid uit hun wijk willen houden, door de gekapte Ku Klux Klan, door agenten die, gesterkt door hun badge, de hood en andere zwarte enclaves terroriseren.

De onbereikbare American Dream

Hoe verhelderend bovenstaande films ook zijn, ze zeggen niets over de schaduwkant van de Amerikaanse dominantie in de zwarte cultuur. Perfomancekunstenaar en docente Tracy Rose verduidelijkte de vervorming en invloed van Amerikaanse cultuur op het zelfbeeld van zwarte mensen, op hoe zij omgaan met vreugde, van Durban in Zuid-Afrika tot Cardiff in Wales. De Oprah Winfreys en Michelle Obama’s van deze wereld hebben evenveel impact op jeugd in Chicago als op jongeren in Pretoria. Jay-Z en Travis Scott vormden ons begrip over het vergaren van rijkdom in Brooklyn, maar ook in Sydney. De Amerikaanse Droom, die onbereikbare nachtmerrie waar Audre Lorde ons in het verleden al op wees, brak door de grenzen van de Amerikaanse getto’s en stak de oceanen over, om daar meer pijn dan vreugde te veroorzaken. Het streven naar de American Dream belemmert de vreugde, die juist aan de basis van dat streven lijkt te liggen.

De Amerikaanse Droom brak door de grenzen van de Amerikaanse getto’s en stak de Oceanen over, om daar meer pijn dan vreugde te veroorzaken.

Zwarte cultuur uit de VS wordt vaak gebruikt als middel voor dit imperialisme. Van Josephine Baker en Louis Armstrong tot Michael Jordan en Beyoncé: jaren nadat zwarten werden verkocht op het veilingblok, worden hun lichamen en cultuur nog altijd gebruikt als een manier om dominantie af te kondigen, vaak onbewust geworteld in Amerikaans imperialisme, verstopt onder een laagje plezier.

Niet alle zwarte mensen ervaren Black joy op dezelfde manier. Om de nuances te begrijpen die onder Black joy verscholen liggen, is het nodig om intersectioneel te denken en de rol van white-passing te begrijpen.

White-passing gebeurt wanneer iemand niet-wit toch als wit wordt aanzien. Dit speelt nog altijd een rol in de overlevingsstrategie van sommigen, en is een ondraaglijk zware last voor anderen. Boeken als Allyson Hobbs’ A Chosen Exile: A History of Racial Passing in America onthulden dat white-passing letterlijk levens redde in het vooroorlogse Amerikaanse Zuiden, terwijl het in onze hedendaagse samenleving helpt om de sociale ladder te beklimmen. Maar dat opklimmen is niet evident door de vele intersectionele obstakels. Het is met andere woorden niet omdat je een lichtere huid hebt, dat je een luxeleventje te wachten staat. Laat ons zeggen dat dit tijdschrift, gedomineerd door de ‘witte blik’, niet de gepaste ruimte is om dit complexe colorisme te bespreken.

Zwarte vreugde en Zwart lijden

Volgens sommigen zorgde desegregatie voor een afzwakking van Black joy. In zijn Simple collection verduidelijkt Langston Hughes die gedachte via het personage Simple. Simple betreurt hoe desegregatie de sociale structuur van zwarte gemeenschappen en buurten in de VS ontbond. Niet alleen volgde een verspreiding van zwarte welvaart uit die gemeenschappen, maar ook de vreugde, gebonden aan de veelgelaagde sociale klassen in deze gemeenschappen, sijpelde weg.

Al stappen misschien veel mensen solidair mee in Black Lives Matter-marsen, proberen te weinig individuen in machtsposities en bestuurskamers de leugen van zwarte veerkracht te counteren.

Nobelprijswinnares Toni Morrison schreef in 1997 met Paradise een meditatie over ras en de alomtegenwoordigheid van het verleden. In dat boek verwoordt ze hoe Black joy ontstond uit het steeds terugkerende vermogen van zwarten om zichzelf te opnieuw uit te vinden, vooral wanneer ze bedreigd worden. Dit ‘weerbaarheidsnarratief’ wordt ondersteund door een constante stroom aan beelden van zwart lijden. Enerzijds lijken die beelden meer besef over dat lijden uit te lokken. Maar anderzijds verdiepen ze juist de mainstream notie dat het geen prioriteit is om Black joy te doen floreren. Al stappen misschien veel mensen solidair mee in Black Lives Matter-marsen, te weinig individuen in machtsposities en bestuurskamers proberen die leugen van zwarte veerkracht te counteren door de creatie van een leefbare omgeving voor alle facetten van Black joy. Door ruimte te maken voor de Jay-Zs, maar nog meer voor de bell hooksen en Jenn Nkiru’s van de wereld.

Radicale herwaardering

Om echt tot bloei te komen, heeft Black joy ruimte nodig, en een constante afwending van de witte blik. In een virale YouTube-video die Jafa in zijn film verwerkte, vraagt Amandla Stenberg hoe Amerika er zou uitzien als we evenveel van zwarte mensen zouden houden als van zwarte cultuur. Het antwoord op die vraag, die we ook in West-Europa moeten stellen, is niet eenvoudig. Maar één ding is duidelijk: er zouden meer uitingen van Black joy zijn. Want als de wit-gedomineerde samenleving van zwarte mensen zou houden, zouden er minder pogingen bestaan om Black joy in te perken.

Om echt tot bloei te komen, heeft Black joy ruimte nodig, en een constante afwending van de witte blik.

Een collectieve Black joy bereiken we alleen door een radicale herverdeling van rijkdom, waardoor gezamenlijke samenlevingsvormen blijven bestaan en machtshiërarchieën ondermijnd worden. De vreugde waarnaar we streven is duurzaam en omvat veelzijdige elementen van zorg en overleving. Het omvat alle niet-menselijke wezens uit ons complexe ecosysteem. Die vreugde wordt alleen gewaarborgd en uitgebreid als gemeenschapsvormen en coöperatieve systemen meer ruimte innemen. Als we een sociale structuur omarmen die kapitalisme niet centraal plaatst. En als we daardoor onze gekoloniseerde ruimtes, patriarchale normen en andere onderdrukkingsvormen decentraliseren.

Black joy zal nooit terug worden wat het was in prekoloniale tijden, maar dat is ook niet het uiteindelijke doel. Het kan alleen oprecht ontspruiten binnen onze geracialiseerde maatschappij, als we de heersende mainstream en dominante cultuur in vraag stellen. Als we de gangbare orde ontmantelen en ontkrachten en op hetzelfde moment ruimte maken waarin die vreugde wordt beschermd, waar ze kan groeien en langdurig blijven bestaan.