First Reformed: een Taxi Driver voor millennials

Met First Reformed maakte regisseur-scenarist Paul Schrader een soft reboot van Martin Scorsese’s Taxi Driver, door veertig jaar later opnieuw een eenzame en gekwelde outsider-blik te werpen op onze samenleving. Toch schuilt er een wereld van verschil in beide visies.

First Reformed gaat over Ernst Toller (Ethan Hawke), de dominee van de ‘First Reformed Church’ in Upstate New York. Mary (Amanda Seyfried) is een van de leden uit de gemeente en vraagt hem om hulp als haar man Michael – een radicale milieuactivist – zich verontrustend begint te gedragen. Wanneer hij uiteindelijk suïcide pleegt, neemt dominee Toller zijn onderzoek naar milieucriminaliteit over en komt hij tot schokkende conclusies over de staat van het milieu. Maar ook: wat de progressieve naburige kerk ‘Abundant Life’ daarmee te maken heeft.

Terwijl Toller langzaam het milieuradicalisme van Michael overneemt, vecht hij met zijn eigen demonen: het verlies van zijn in Irak gesneuvelde zoon, drankzucht, maagkanker en isolement. Die eenzaamheid benadrukt Schrader nog extra door een benauwend 4:3-beeldkader te gebruiken – het tv-formaat dat gangbaar was voordat in de jaren 1950 breedbeeldfotografie begon door te breken. Het maakt de sobere kamer waarin Toller drinkt, schrijft en met de slaap worstelt, nog verstikkender.

Het grote kwaad in de film is menselijke nalatigheid (en géén goddelijke)

Naast eenzaamheid en een geloofscrisis – een vaak voorkomend topic bij Schrader, die zich graag verdiept in zaken als schuld, boete en loutering – gaat First Reformed toch vooral over de milieuproblematiek. Het grote kwaad in de film is immers menselijke nalatigheid (en géén goddelijke), al dan niet eigen aan het kapitalisme. De aarde is vervuild en moet opgeschoond worden. Waar zagen we dat sentiment eerder?

Juist ja, in het door Paul Schrader gepende en door Martin Scorsese geregisseerde Taxi Driver (1976), de neo noir-thriller waarin taxi driver Travis Bickle (Robert de Niro) vanachter zijn autoraam de vervuilde samenleving aanstaart.

Ramen en schermen

Dat was Peter Bradshaw in The Guardian ook al opgevallen, met dank aan een wel heel opzichtige visuele knipoog. Op een gegeven moment lengt dominee Toller zijn whisky aan met Pepto-Bismol, een felrood buikmedicijn dat als een dip painting door Tollers whisky wervelt.

Het doet denken aan de scène in Taxi Driver waarin Travis Bickle gebiologeerd zit te kijken naar een glas waarin een aspirine oplost (op zijn beurt ook een verwijzing naar de kolkende koffie in Jean-Luc Godards Deux ou trois choses que je sais d’elle). Het is alsof Schrader de kijker hier uitnodigt om beide films naast elkaar te leggen, want bij die ene knipoog blijft het niet.

Zo houden beiden een dagboek bij, lijden ze aan slaapgebrek, hebben ze een militair verleden en zijn ze net als de stereotiepe Schrader-personages vereenzaamd, terwijl ze professioneel wel met andere mensen bezig zijn – zie ook American Gigolo (Richard Gere als gigolo) en Bringing Out the Dead (Nicolas Cage als ambulancier).

Kortom: het zijn twee mannen die zichzelf temidden de drukte klem hebben gereden in hun isolement, waardoor ze de wereld enkel nog kunnen toeschouwen vanachter een raam, of een variant daarvan. Zo blijft Scorsese in Taxi Driver de nadruk leggen op de autoramen van de taxi: de ene keer valt er regen op, de andere keer worden er eieren tegen gegooid. Zo wordt de kijker er steeds op gewezen dat er een scherm staat tussen zijn protagonist en de buitenwereld.

In First Reformed is die voorruit van de taxi nu een computerscherm geworden – het raam waardoor de millennialgeneratie naar de wereld leerde kijken. De laptop van de overleden Michael is namelijk de plek waarin Toller een glimp opvangt van de malafide milieupraktijken waarmee een megakerk bijdraagt aan de vergiftiging van een plaatselijk meer. Terwijl dit vijftig jaar geleden door kon gaan voor een plausibel maar toch onwerkelijk scenario, is het actueler dan ooit. Denk maar aan het drinkwaterdrama in Flint, Michigan waarover Michael Moore’s nieuwste documentaire Fahrenheit 11/9 deels gaat.

Bickle vs. Toller

Die eenentwintigste-eeuwse update betekent dat voor de Amerikaanse scenarist-cineast de buitenwereld vandaag dichterbij is dan in 1976. De pornobioscopen uit Taxi Driver kennen jongeren vandaag vooral als websites, de louche achterbuurten als het ‘dark web’. Een digitale representatie van het slechte deel van de stad bevindt zich tegenwoordig bij iedereen in de huiskamer.

Een digitale representatie van het slechte deel van de stad bevindt zich tegenwoordig bij iedereen in de huiskamer.

Hoewel de offline wereld van First Reformed er hierdoor een pak properder uitziet dan in Taxi Driver, is de wereld in Schraders film nog steeds zo gecorrumpeerd als veertig jaar geleden. Want al zijn de New Yorkse straten niet meer van het tuig vergeven, de marktwerking van de overkoepelende megakerk ‘Abundant Life’ en de woorden van een patriottistische alt-right jongere tonen duidelijk dat het verderf niet beperkt is tot het web alleen.

En dat bederf is volgens First Reformed een pak dichterbij dan in Taxi Driver. Het is immers de aarde zelf – de materie waarop we staan – die langzaam aan het vergaan is, iets wat Micheal tijdens een van zijn gesprekken aan Toller helder uitlegt: de opwarmende aarde, de rijzende zeespiegel – severe, widespread and irreversible impacts.

Dat maakt van First Reformed een belangrijke film. Want waar we in Travis Bickle nog een eenling kunnen zien die van zijn fantasie werkelijkheid heeft weten te maken – we zijn getuige van de meltdown van één persoon – is de afbraak van de planeet een realiteit die ons allemaal aangaat. Die vervuiling waarover hij praat is niet psychisch, maar héél tastbaar.

Shaken, not stirred

Nog even over die drankjes. De opgeloste aspirine van Bickle is wit en bruist, net als hijzelf. Het suggereert de opborrelende woede die zich stilaan naar de oppervlakte borrelt. De cocktail van whisky en Pepto-Bismol — ook het favoriete drankje van de private detective in Scorsese’s Cape Fear (1991) – is wellicht even rijp voor interpretatie. Toller verandert immers van kleur, wordt door een kolkende substantie overgenomen: de werkelijkheid laat geen ruimte voor transparantie.

Het vergaan van de aarde is geen illusie, niet een filter waar nog iets onder ligt. Het is echt. Het glas van Bickle komt aan het begin van de film voor, het is een waarschuwing. Het glas van Toller pas tegen het einde, als de transformatie bijna voldaan is.

Voor de wereld schijnt er geen hoop meer te zijn, maar in First Reformed lijkt er na het fatalisme in ieder geval nog wat liefde te resten.

Het is bij beide personages de vraag wat hen uiteindelijk het meeste naar hun extremistische derde akte drijft – Toller neemt uiteindelijk drastische beslissingen om de verantwoordelijken van de milieuvervuiling te straffen – en dat maakt de films net zo ambigu. Maar één ding is wel duidelijk: allebei willen ze dat er iets verandert. Alleen is het grote verschil dat Bickle’s drang naar verandering eindigt in een maalstroom van geweld terwijl Toller zijn redding vindt in liefde.

Als je het wilt zien – en dan moet je écht goed kijken – is First Reformed een positievere film dan zijn spirituele voorganger. In een scène die de rest van de film stilistisch overstijgt, zweven Toller en Mary over bergen en oceanen, over de landschappen die al vervuild zijn of dat ongetwijfeld nog zullen raken. Voor de wereld schijnt er geen hoop meer te zijn, maar in First Reformed lijkt er na het fatalisme in ieder geval nog wat liefde te resten.