Geen zorgen om de waarheid

De waarheid is in crisis. Fake news, lying press, post-truth, framing, desinformation, alternative facts: onze taal liegt er niet om. Op 20 november werd in NTGent, onder auspiciën van Lara Staal, de Staat van de Waarheid besproken. Maar daarover maken we ons toch beter niet al te veel zorgen.

De ernst van de zaak bleek al meteen bij het binnenkomen van de zaal. Drie spreekgestoeltes stonden opgesteld in een driehoek, met daarachter, aan drie kanten, tribunes. Verspreid over de scène stonden ook grote witte balken, met daarop in het zwart woorden als ‘onrecht’, ‘kennis’ en ‘duisternis’. Nog voor het allemaal goed en wel begon, dreigde ‘oordeel’ al meteen om te vallen, maar het werd gelukkig nog net op tijd rechtgehouden door een hand uit het publiek.

‘Oordeel’ mocht dan al wankel staan, de zes sprekers gelukkig niet: een voor een boden Béatrice Delvaux, Sukina Douglas, Hans Rieder, Dyab Abou Jahjah, Natalie Eggermont en Mounir Samuel ons hun overtuigende perspectief op de waarheid, respectievelijk vanuit de journalistiek, de kunst, de rechtspraak, de politiek, het activisme en de politicologie. Sommigen wandelen daarbij rond, anderen liepen van spreekgestoelte tot spreekgestoelte, nog anderen waren standvastiger. De waarheid zag alle hoeken van de scène.

De waarheid is...

Een greep uit het aanbod van de avond:

De waarheid is het ontsluieren van het verborgene – maar de instituties die die taak op zich nemen, worden in toom gehouden door economische belangen.
De waarheid is een stem geven aan wie door maatschappelijk onrecht het zwijgen is opgelegd – maar de stemhebbenden verhinderen dat.
De waarheid is de stem van ons hart – maar de wetenschap verduistert die.
De waarheid is meertalig – maar toch vooral Engels.
De waarheid is het geheel van feiten die door politici genegeerd worden – en het klimaat gaat eraan ten onder. ‘The only way to know if it’s true,’ wordt met de woorden van Slavoj Žižek gezegd, ‘is when the government denies it.’
De waarheid is een procedure – en die procedure wordt niet altijd meer netjes gevolgd.
De waarheid is een verhaal, ‘not a truth backed by facts, but our truth.’
De waarheid is onze identiteit – maar sommigen worden in hun waarheid ontkend.
De waarheid is meerstemmig.
De waarheid is ‘not to lie to yourself, to be authentic, real’ – en dat is door sociale media onmogelijk geworden.
De waarheid bestaat niet, want de werkelijkheid is relatief en het menselijke observatievermogen beperkt.

Het moge duidelijk zijn: de waarheid is in crisis. Ze wordt verduisterd, verzonnen, het zwijgen opgelegd, belogen, verhinderd, genegeerd, ontkend, onderdrukt. En dat baart ons zorgen.

Nadat de zes sprekers hun waarheid hadden verdedigd werden we even naar buiten geleid voor een pauze. We rookten een sigaret in de regen en maakten grapjes over Trump.

De waarheid is in crisis: ze wordt verduisterd, verzonnen, het zwijgen opgelegd, belogen, verhinderd, genegeerd, ontkend, onderdrukt.

Na de pauze lagen de witte pijlers die daarnet nog rechtop stonden, nu kriskras door elkaar. In de discussie die volgde, waarbij het publiek mee op scène terecht kwam, botsten ook de verschillende perspectieven die ons waren aangeboden: activisme versus het recht, theoretische democratie versus onderdrukkende praktijk, journalistiek versus burgerlijke ongehoorzaamheid, identiteit versus klasse... Allemaal namen we in naam van onze waarheid het woord en verdedigden we onze diagnose van het probleem. We waren het geëngageerd, verontwaardigd, boos, defensief, moedeloos oneens met elkaar. Over de waarheid.

Na de zondeval

Maar over één ding waren we het eens: de waarheid is gesneuveld. ‘We’re not critical anymore, we just pick facts’, zei iemand uit het publiek. En te midden van de verwijten en toejuichingen die over en weer vlogen, begon ik me af te vragen of ik gewoon te jong was om me de goeie oude tijd te herinneren waarin de mens de waarheid nog respecteerde, de tijd van voor de zondeval. Het gevoel bekroop me dat het aards paradijs eigenlijk nooit heeft bestaan.

‘Hebben we voorgoed afscheid genomen van “objectieve mediakanalen” die voor ons de wereld in kaart brengen?’, vroeg Lara Staal zich af. Maar het verdriet over de teloorgang van de waarheid is even oud als de waarheid zelf.

Het verdriet over de teloorgang van de waarheid is even oud als de waarheid zelf.

In 1985 bracht Terry Gilliam in de film Brazil een onbetrouwbaar ministry of information in beeld. In 2018 (her)verfilmde Ramin Bahrani de roman Fahrenheit 451 uit 1953, die vertelt over een samenleving in de 24e eeuw waarin boeken verbrand worden omdat lezen te veel tijd in beslag neemt. In 1948 sprak George Orwell over doublespeak. In 1901 verklaarde Nietzsche de feiten dood. En – om maar meteen een paar eeuwen over te slaan – in de vijfde eeuw voor Christus verweet Plato de sofisten geen verschil meer te maken tussen waarheid spreken en gelijk hebben.

We rouwen, kortom, al zo lang we ons kunnen herinneren om het verlies van een nooit geboren kind.

Natuurlijk valt het niet te ontkennen dat de waarheid zich in een crisis bevindt (of, preciezer: dat wij ons in een crisis bevinden ten aanzien van de waarheid). ‘Post-truth’ is niet voor niets het woord van het afgelopen jaar (volgens de Oxford English Dictionary). En natuurlijk maken wij ons terecht zorgen om het feit dat een van de machtigste mannen van de planeet een probleem ontkent dat door de beste wetenschappers vandaag wordt erkend als één van de grootste problemen ooit.

Maar hoe heviger de strijd die avond oplaaide op het gedeelde slagveld dat men ‘post-truth’ noemt, hoe minder duidelijk het me werd waarom we ons zo om de staat van de waarheid bekommerden. Is het de waarheid wel, die ziek is?

De waarheid is een paradox

Als de waarheid ziek is, dan luidt mijn diagnose als volgt: Het is waar dat de waarheid is gesneuveld. Dat lijkt nogal simpel, maar er schuilt iets belangrijks in: we bevinden ons in paradoxale wateren.

Ik citeer even een stukje uit de speech van Dyab Abou Jahjah, over Trump:

De man liegt duidelijk. Er is geen twijfel bij vriend en vijand dat hij een leugenaar is. Hij is zo transparant in zijn leugens dat zelfs hij er soms om moet lachen. Zijn leugens zijn oppervlakkig, ruw. En juist daarom zijn die leugens transparant, ze zijn niet gevaarlijk, omdat ze een act zijn. En iedereen weet dat zijn leugens een act zijn. Terwijl zijn waarheid veel duidelijker is. Geen enkele president was ooit duidelijker dan Donald Trump in zijn onverdraagzaamheid, haat, narcisme, racisme, nationalisme, vrouwenhaat, homofobie, islamofobie, transfobie, vreemdelingenhaat, autoritarisme en meer. Dit zijn waarheden van Trump en ze stralen allemaal helder uit in zijn aura. Ze komen allemaal duidelijk tot uiting in zijn beleid, in zijn communicatie en in zijn houding. Niemand kan hem verwarren met het tegenovergestelde van wat hij werkelijk is. De man is heel echt op een wezenlijke manier.

En neem nu Obama, zo welsprekend en stijlvol. Obama lijkt zo eerlijk te zijn, zo duidelijk als Trump een leugenaar lijkt te zijn. Maar is dat een realiteit? De man die Guantanamo wilde sluiten en niet deed. De man die minstens evenveel immigranten heeft gedeporteerd als Trump. De man die veel meer mensen in het buitenland heeft gedood dan George Bush. De man die kwam om de wereld te veranderen en uiteindelijk niets anders deed dan de status-quo versterken. De leugens van Obama zijn niet oppervlakkig, niet ruw, ze zijn diepgeworteld en verfijnd. De leugens van Obama worden niet gemakkelijk ontdekt, ze zijn zo bedrieglijk dat ze waar lijken te zijn, terwijl zijn waarheid zo verborgen is dat ernaar verwijzen een leugen lijkt.

Dus: in de leugen van de leugenaar zit de waarheid en in de waarheid van de waarachtige zit de leugen. Als we denken de waarheid te pakken te hebben, glibbert ze uit onze handen en verbergt ze zich.

De waarheid is als een rivier: als je erin stapt, is ze zichzelf al niet meer

Rond de vijfde eeuw voor Christus zei Herakleitos: ‘We zijn en zijn niet.’ Verandering was voor hem het fundament van het zijn. De waarheid is als een rivier: als je erin stapt, is ze zichzelf al niet meer. Maar Herakleitos werd al snel verketterd en verdoemd tot de donkere wereld van de irrationaliteit: ‘Weliswaar zijn er lieden die beweren, dat het toch mogelijk is dat een en hetzelfde is en niet is, en dat men in deze vorm kan denken”, schreef Aristoteles, ‘Wij daarentegen hebben het zojuist geheel ondenkbaar genoemd, dat iets tegelijk is en niet is, en aangetoond, dat dit juist daarom het fundamenteelste van alle beginselen is. Wanneer anderzijds sommigen ook een bewijs voor dit beginsel eisen, dan getuigt dat van een gebrek aan intellectuele scholing.’

Herakleitos werd ‘de Duistere’ genoemd. Hij en zijn stromende waarheid werden tot de vijand van de rationaliteit gebombardeerd, en de ontkenning van zijn principe tot het eerste fundament van het denken: het is of het is niet, maar niet allebei tegelijk. In naam van de waarheid werd de rivier verboden nog te stromen.

En zo beukt de waarheid al eeuwenlang tegen haar rationele bakens aan. Ze transformeert, laat zich meesleuren, gaat kopje onder. ‘Het is én het is niet!’ schreeuwt ze, vlak voordat ze door de post-moderne mens uit het water wordt gehaald en op de onderzoekstafel gelegd. Wat is er toch met de waarheid aan de hand?

De waarheid is niet ziek, ze is altijd al lastig geweest, alle verwoede pogingen ten spijt om haar paradoxale aard het zwijgen op te leggen.

Niets. Ze probeert zich te bevrijden uit de ketens, ‘de feiten’, waarmee de moderne mens haar probeerde vastgrijpen, maar verder niets. Laten we ons dus niet langer zorgen maken om de waarheid. Laten we niet langer proberen de stroom tegen te houden. De waarheid is niet ziek, ze is altijd al lastig geweest, alle verwoede pogingen ten spijt om haar paradoxale aard het zwijgen op te leggen.

Laten we de waarheid laten stromen, bewegen, veranderen. Het is én het is niet, tegelijkertijd. ‘I am a man born in a female body,’ zei Mounir Samuel die avond, ‘and an Arabic Christian. What does that say about identity?’

De feiten zijn de feiten niet

Het is niet alleen onnodig ons zorgen te maken om de waarheid, het lijkt me bovendien ook gevaarlijk. We zullen het gevecht tegen de klimaatverandering niet winnen door onze regering ‘met de neus op de feiten’ te drukken. Onze regering ontkent die feiten niet, maar neemt evenmin haar verantwoordelijkheid. En we zullen het gevecht tegen extreemrechts niet winnen door uit te maken wie de grootste leugenaar is, Donald Trump of Barack Obama. ‘Alle Amerikanen liegen’, zei de Amerikaan, en terwijl de rest van de wereld zich zorgen maakte over de onmogelijke waarheid van die uitspraak, ging hij rustig verder zijn gangetje.

We zullen het gevecht tegen de klimaatverandering niet winnen door onze regering ‘met de neus op de feiten’ te drukken.

‘Water kookt op 100°C.’ Dat is een feit. Behalve dat het soms kookt op een iets koudere temperatuur, en soms op een iets warmere temperatuur, en de fysica en de chemie kunnen nog altijd niet helemaal verklaren hoe dat komt. In de 18e en 19e eeuw werd het probleem van het kokend water flink bediscussieerd en beproefd, maar voor de gemiddelde 21e-eeuwse mens in de keuken is het een feit dat water op 100°C kookt. Ook voor de gemiddelde 21e-eeuwse fysica-student, overigens: dat wetenschapper en filosoof Hasok Chang dit probleem in zijn wetenschappelijke opleiding nergens tegenkwam, verbaasde hem zo dat hij een heel boek wijdde aan de mythe van het kokend water: Inventing Temperature.

Als over zo’n schijnbaar simpel feit al zoveel onenigheid bestaat, wat dan met veel gecompliceerdere dingen als ‘klimaatverandering’? Als we moeten wachten op de feiten zullen we nog net ‘Zie je wel, we hadden gelijk!’ kunnen roepen eer we kopje onder gaan en verdrinken. En de waarheid zal lachen.

‘The fact of the matter is that matters of fact are in great risk of disappearing, like so many other endangered species’, schrijft Bruno Latour. ‘Facts have become issues.’ Sinds de jaren 1980 schreven wetenschapssociologen en wetenschapshistorici zoals Latour boeken vol over hoe wetenschappelijke kennis het product is van de specifieke bekommernissen van wetenschappers in hun laboratoria. ‘Fact’ en ‘fiction’ lijken niet toevallig zo op elkaar: hoe hard de feiten ook hun best doen om zich objectief en onveranderlijk aan ons voor te doen, ze zullen altijd tot stand gebracht worden door mensen met specifieke bezorgdheden, en kunnen elk moment, vanuit nieuwe bezorgdheden, opnieuw in vraag gesteld worden. De wereld en de mens zijn onlosmakelijk verbonden.

En als er één ding duidelijk werd op die avond in NTGent, is het dat: wij zijn vooral bezorgd. Om de nog steeds voortdurende kolonisatie door de westerse wereld. Om de almacht van kapitalistisch gedachtegoed. Om de opwarming van de aarde. Maar als we onze bezorgdheden slechts verkopen als een kwestie van de waarheid, wordt het erg gemakkelijk ze teniet te doen: ontken ze simpelweg als onwaarheid. Voor elke wetenschappelijke studie bestaat er één die het tegendeel beweert. Want de feiten spreken niet voor zich: ze zijn het masker waardoor bezorgde mensen spreken.

Het is niet de waarheid die zich in crisis bevindt. Het zijn wij, en onze wereld.

‘Er is geen waarheid’, zei Hans Rieder, als jurist, en hij duldde geen tegenspraak. Zo toonde hij de onmogelijkheid om haar bestaan in twijfel te trekken. Laten we ons dus ergens anders zorgen over maken.