Geflitst voor het leven. Waarom mugshots een misdaad zijn

Er zit meer in een mugshot dan je denkt. Steeds meer instanties stellen ethische vragen bij de klassieke politiefoto van verdachte misdadigers. Stereotypering en misbruik door nieuwsmedia maken van het beeld allang geen administratieve aangelegenheid meer. Welke boodschap communiceren mugshots werkelijk, achter de generische façade?

Weinig fotografische genres zijn zo eenvoudig en saai als het mugshot. Eigenlijk is er maar één vereiste: de gearresteerde moet herkenbaar in beeld komen. Al de rest ligt met voorbedachten rade vast. Het opzet: een portret van een verdachte. Het perspectief: frontaal en zijaanzicht. Het object kan somber kijken of uitdagend lachen, maar alle pose of poespas doet er niet toe: the medium is the message. Als fotograaf moet je maar op een knopje drukken.

Het mugshot is doorgaans een louter administratieve aangelegenheid, zonder veel ruimte voor artistiek of technisch experiment. Als waarheidsgetrouwe weergave van een verdachte, kort na diens arrestatie, staat het eerst en vooral ten dienste van identificatie door slachtoffers en politie. Maar dat klinkt onschuldiger dan het is, want het mugshot is de laatste decennia beladen geraakt met allerlei connotaties.

Fotografie kan een vluchtig moment blijvende betekenis verlenen. Maar bij het mugshot is die eeuwigheidswaarde cynisch.

De unieke kracht van (kunst)fotografie, zo wordt gezegd, is dat ze een vluchtig moment weet te verheffen tot een document met blijvende betekenis. Het is die eigenschap die fotografie vaak een poëtische of revelerende kracht verleent. Bij het mugshot echter is die eeuwigheidswaarde eerder cynisch. Waar we weleens vloeken bij onze eigen scheve pasfoto, waarmee we jaren zitten opgescheept, is het politieportret genomen op het absolute dieptepunt van iemands leven. Nog voor een verdachte schuldig is bevonden, zit die al gevangen in een tijdruimtelijk frame, dat levenslang zijn publieke persona zal vormgeven. Het mugshot is een pasfoto voor een besmeurde identiteit.

Van fotografie tot classificatie

Volgens journalistiek onderzoeker Paul Lashmar is het ontstaan van het mugshot nauw verbonden met de prille ontwikkeling van de fotografie. Zo zou graaf Charles Tanneguy Duchâtel, vanaf 1839 minister van Binnenlandse Zaken en dus verantwoordelijk voor de politie, een vurig aanhanger geweest zijn van Louis Daguerre, één van de uitvinders van het medium. De oudste mugshots ter wereld zijn echter genomen in Brussel in 1843 – ze worden bewaard in het Brusselse Politiemuseum. Een tweetal jaar later volgt het Verenigd Koninkrijk, en vanaf 1857 maakt het politiedepartement in New York gebruik van de daguerrotypie.

Het mugshot is een pasfoto voor een besmeurde identiteit, waarmee een verdachte nog jarenlang moet blijven rondlopen.

Ook een andere beweging is volgens Lashmar essentieel voor de ontwikkeling van het mugshot. Hij situeert het fenomeen binnen de opkomst van het positivisme in de 19de eeuw, de denkstroming die een radicaal geloof tentoonspreidde in de ken- en meetbaarheid van de wereld. De positivisten ontwikkelden daarom tal van systemen die categorisatie moesten mogelijk maken. Foto’s, die op het vlak van representatie de schilderkunst overtroffen, waren voor hen een gedroomd instrument.

Terwijl de vroegste foto’s van gevangenen een veelheid aan ontspannende en schilderachtige poses lieten zien, ontstaat in de jaren 1880 het gestandaardiseerde mugshot. Het was de Franse forensisch deskundige Alphonse Bertillon die een identificatiesysteem ontwikkelde dat de unieke kenmerken van een verdachte kon bepalen. Voortaan keek die, ontdaan van alle context en persoonlijke bezittingen, recht in de camera, klaar voor studie. Bertillons systeem werd in 1882 goedgekeurd door de politieprefectuur van Parijs, en kende nadien ook mondiale verspreiding. De moderne politiefoto, positivistisch en efficiënt, was geboren.

Angst en leedvermaak

Met die categorisatie zijn mugshots ook hun neutraliteit gaan verliezen. Al bij vroege Amerikaanse voorbeelden worden stereotypes benadrukt van mensen uit de lagere klassen, immigranten en patiënten. De Britse kunsthistoricus John Tagg stelt in The Burden of Representation vast hoe outsiders onderworpen werden aan een blik die hen tot machteloos object reduceerde, ‘gedwongen om zich over te geven aan het minutieus onderzoek van gebaren en gelaatstrekken. […] Een enorm archief aan beelden, waarin de kleinste afwijkingen konden worden geregistreerd, maakte het wetenschappers (zoals Francis Galton, de grondlegger van de moderne eugenetica, GM) mogelijk hun theorieën te testen.’

Later in de 19de eeuw ontwikkelt de fotografische technologie zich verder en gaan kranten en tijdschriften met politiedepartementen samenwerken om mugshots te verspreiden. Kranten zijn dan, als gevolg van een toegenomen alfabetisering, massaproducten geworden. Vanaf dan sieren mugshots de misdaadartikels, die aan het sensatiebeluste publiek worden aangeboden. Deels om de berichtgeving waarachtiger te maken – de lezer wilde zien wie de misdadiger in kwestie was. Maar tegelijkertijd speelden minder informatieve drijfveren mee.

Media kunnen verdachten presenteren op een manier die hun vermoede schuld of onschuld ondersteunt.

Als commerciële producten willen nieuwsmedia de grote gemene deler bereiken, en daartoe dienen strategieën van identificatie en vertrouwdheid. Om de interesse van de lezer te wekken, wordt die aangesproken in zijn sense of urgency. Angst en onveiligheid zijn dankbare gevoelens voor media om op te parasiteren. Leedvermaak, dat de lezer in zijn veilige illusie van onschuld bevestigt, blijkt om dezelfde reden een verkoopsucces. Het verklaart waarom mugshots van celebrities zoals Hugh Grant, Justin Bieber, Paris Hilton en Lindsay Lohan zo gretig worden gedeeld. Listige ondernemers zien zelfs een lucratieve business in het verkrijgen en verspreiden van mugshots, die slechts na betaling door de geportretteerden worden verwijderd.

Nu de foto’s massaal in tabloids en op sociale media circuleren, is hun betekenis een stuk complexer geworden. Het mugshot is gaan fungeren als een moderne schandpaal, zegt criminoloog Phil Carney, waarbij het lichaam overgeleverd wordt aan de ‘bestraffende blik’ van het publiek. Carney ziet de foto’s niet langer als identificatie-instrument in de oorspronkelijke betekenis, met als doel om misdadigers te herkennen, of als communicatie-instrument, bedoeld om een boodschap over te brengen. Veeleer zijn het performatieve krachten geworden, die een gebeurtenis mogelijk maken. Ze creëren een stigma en een gevoel van onderwerping aan wet en politie, maar ook een nieuwe vorm van identificatie: het publiek kan er zichzelf herkennen als niet-misdadiger of potentieel slachtoffer.

De constructie van de ‘ander’

Mugshots, beargumenteert Lashmar, creëren zo de idee ‘dat criminelen anders zijn dan de rest van de samenleving’. Ze staan ons toe een beeld te vormen van ‘de ander’, besmet door het 19de-eeuwse verlangen naar categorisering. Daarbij moeten vaak dezelfde groepen het ontgelden. Een treffend voorbeeld geeft de satirische website Boing Boing, die de misdaadberichtgeving van een lokale krant uit Iowa onder de loep nam. Op twee dagen tijd publiceerde die twee soortgelijke artikels; telkens was een groepje mannen opgepakt voor lokale overvallen. Wat verschilde, was de huidskleur van de gearresteerden én de foto bij het artikel. Waar het eerste stuk drie witte mannen toonde, gebeurde dat aan de hand van een foto uit een jaarboek – de heren dragen een kostuum en das. Het tweede stuk toonde drie zwarte mannen, treurig starend in mugshots. Zo lijken ze bij voorbaat schuldig, terwijl de anderen zich op hun paasbest kunnen tonen.

Voor veel lezers zijn massamedia de eerste – of zelfs enige – informatiebron als het over misdaad en misdaadbestrijding gaat.

Het voorbeeld is exemplarisch voor de onevenwichtige representatie van misdaad in de media. In 2014 werden, volgens cijfers van de FBI, in de Verenigde Staten bijna negen miljoen mensen opgepakt. 69% daarvan was wit, 28% zwart, 2,6% van de gearresteerden had een andere etnische achtergrond. Uit mediaonderzoeken van Mary Beth Oliver en het duo Travis Dixon en Daniel Linz bleek echter dat Afro-Amerikanen oververtegenwoordigd werden als dader maar ondervertegenwoordigd als slachtoffer. Ook de weergave van het dader- en slachtofferschap bij vrouwen zou niet in overeenstemming zijn met de realiteit. Op die manier voeden media negatieve ideeën en stereotypes. Sociologe Alayna R. Fahrny stelde in haar thesisonderzoek een soortgelijke misrepresentatie vast bij mugshots: in haar studie van verschillende kranten vond ze minder mugshots van witte verdachten dan van verdachten uit andere etnische groepen, terwijl de misdaadcijfers het omgekeerde patroon veronderstellen. Volgens meerdere onderzoeken die ze aanhaalt, blijkt ook bij slachtoffers de etniciteit een belangrijke voorspeller van prominente media-aandacht. Zo wordt de aanwezigheid van witte slachtoffers consequent gevolgd door een hoger aantal woorden, meer artikels en meer voorpagina’s dan voor Afro-Amerikaanse of Latijns-Amerikaanse slachtoffers.

Is een misdaad een cultureel construct of een individuele daad? Nieuwsmedia die frequent mugshots publiceren, suggereren resoluut het tweede.

Voor veel lezers zijn massamedia de eerste – of zelfs enige – informatiebron als het over misdaad en misdaadbestrijding gaat. Journalistieke keuzes zoals het plaatsen van mugshots zijn daarom allerminst neutraal. Ze kunnen verdachten presenteren op een manier die hun veronderstelde schuld of onschuld ondersteunt. Zelfs na de vrijspraak kunnen die gelabeld worden als ‘crimineel’, zoals Robert Murat, de eerste verdachte in de verdwijningszaak rond Madeleine McCann, wiens mugshot ook een jaar later (in 2008) nog door The Sun werd gebruikt. Alsof hij in een erg gemediatiseerde en wereldwijd gecoverde zaak onder permanente verdenking bleef staan.

Nekschot voor het mugshot?

Is een misdaad een cultureel construct of een louter individuele daad? Populaire nieuwsmedia die frequent mugshots publiceren, suggereren resoluut het tweede. In een mugshot vallen de sociale factoren en omstandigheden die tot een vergrijp hebben geleid, letterlijk weg – wat je ziet, is enkel nog de potentiële dader, zonder context. Bovendien leiden de kenmerken die doorgaans wél zichtbaar zijn – zoals gender of etniciteit – tot misleidende correlaties.

Als de pasfoto op onze identiteitskaart onze deelname aan het maatschappelijke leven bewijst, dan begeleidt het mugshot de uitsluiting daarvan.

Geleidelijk aan komt echter een tegenbeweging op gang. In de Verenigde Staten – waar het fenomeen misschien wel het sterkst is ingeburgerd – kanten steeds meer instanties zich de laatste jaren tegen het mugshot. Zo houden tientallen kranten van het mediaconcern Gannett (voordien GateHouse) op met het publiceren van mugshot galleries, fotoreeksen die vaak los van artikels verschijnen. ‘Die reeksen zonder context presenteren kan leiden tot negatieve stereotypen en zijn in ons redactionele oordeel van beperkte nieuwswaarde’, verklaarde het mediaconcern. Ook het politiedepartement van San Francisco maakte bekend dat het niet langer mugshots zal publiceren van gearresteerden, tenzij de publieke veiligheid in het gedrang komt.

‘We zeggen graag dat we een samenleving zijn die gelooft in tweede kansen’, stelt misdaadreporter Keri Blakinger, die na een eenmalige arrestatie zelf een verwoede strijd voerde om haar mugshot verwijderd te zien, in The New York Times. ‘Het publiceren van foto’s, van mensen die niet veroordeeld zijn en vaak geen eerste kans kregen, was altijd in strijd met dat idee.’ Of zoals kunsthistorica Nicole Fleetwood toevoegt: ‘Mugshots leerden het publiek om zelf deel uit te maken van het politiewerk. Ze vertelden ons: kijk uit voor deze mensen.’

Als de pasfoto op onze identiteitskaart onze deelname aan het maatschappelijke leven bewijst, dan begeleidt het mugshot de uitsluiting daarvan. Die verregaande implicatie gebiedt voorzichtigheid bij het gebruik van mugshots, en reflectie over misdaadberichtgeving in het algemeen. Beschouwen we misdaad als een cultureel construct, bepaald door allerlei contextuele factoren, dan is een samenleving verdeeld in misdadigers en (potentiële) slachtoffers niet langer houdbaar. Het beeld dat bij we bijgevolg in de krant mogen verwachten, is eindeloos complexer, of – bij wijze van spreken – geblurd.