Het dreigende einde van Contour. Een verschraling van het kunstenlandschap

Contour Biennale voor Bewegend Beeld dreigt na meer dan twintig jaar en tien edities te verdwijnen. Een groep kunstenaars, producenten, curatoren en kunstprofessionals wil Contour niet opgeven. Laura Herman en Heidi Ballet, beiden pleitbezorgers van Contour, vragen zich in naam van deze groep af: Hoe is het zover kunnen komen, en hoe kunnen we dit project redden?

In september 2023 vindt er een bijeenkomst plaats in Brussel over de toekomst van Contour. Aanwezig zijn de directeur van Kunstencentrum nona, Bart Vanvoorden, enkele leden uit de kunstensector, en twee bezorgde leden van het artistiek comité van Contour. Een van hen had tijdens een informeel gesprek met Vanvoorden in juni 2023 vernomen dat nona niet langer de Contour Biennale zou organiseren. Tijdens de bijeenkomst in september bevestigt Vanvoorden ‘dat nona wel nog partner wil zijn in een potentiële biënnale, maar niet langer de hoofdorganisator’.

Wat gebeurde er in aanloop naar dat moment? Flashback naar 2017. Kort voor de achtste Contour Biennale, Polyphonic Worlds: Justice as Medium, gecureerd door Natasha Ginwala, besluiten Contour en nona te fuseren. Als kleine, ambitieuze organisatie zocht Contour naar een structuur die de biënnale stabieler en slagkrachtiger kon maken. vzw nona, het Mechelse huis voor theater en muziek, lijkt de juiste match: nona ligt in Mechelen, co-produceerde reeds werk van Contour en directeur Bart Vanvoorden zetelt in het artistiek comité van Contour.

Een deel van de Raad van Bestuur van Contour wordt geïntegreerd in die van nona. Het artistieke comité van Contour, dat beslist wie de biënnale cureert, blijft aan. nona’s samenwerking met de curator van de biënnale van 2019, Nataša Petrešin-Bachelez, verloopt stroef. Eind 2019 dringen besparingen zich op en nona beslist om coördinator Fleur Van Muiswinkel te ontslaan om de begroting van nona in evenwicht te brengen. Het artistiek comité reageert misnoegd over het feit dat er geen coördinatie is voor Contour. Door de coronapandemie wordt de editie van 2021 overgeslagen en worden er geen activiteiten rond audiovisuele kunst georganiseerd. Wanneer nona in 2021 op zoek gaat naar een nieuwe coördinator voor Contour, stelt het kunstencentrum om budgettaire redenen voor dat één persoon zowel de rol van curator als coördinator opneemt. Door tegenwind vanuit het artistiek comité, dat vreest voor een de-professionalisering, wordt het idee losgelaten. Andrea Cinel, voormalig curator bij Argos, Centrum voor hedendaagse audiovisuele kunst, wordt aangesteld als coördinator die de curator zal ondersteunen. Nieuw is dat Cinel binnen deze fulltime job ook het mandaat krijgt om zijn eigen projecten te cureren in nona en dus twee functies combineert. Voor de tiende editie van Contour in 2023 wordt het Brusselse Auguste Orts geselecteerd als curator. Ook de samenwerking tussen Auguste Orts en nona verloopt moeizaam: de curatoren voelen weinig steun vanuit nona op het vlak van productie en communicatie om de biënnale meer elan te geven. In 2023 oordeelt nona dat de biënnale te zwaar weegt op zijn werking.

De Contour Biennale is een van de fusieprojecten waar nona in zijn subsidiedossier voor de beleidsperiode 2023-2027 op inzette.

De Contour Biennale is een van de fusieprojecten waar nona in zijn subsidiedossier voor de beleidsperiode 2023-2027 op inzette (naast de fusies met theatergezelschap Abattoir Fermé en muziekplatform Jazz Lab). Het kunstencentrum krijgt een verhoging van zijn subsidiebedrag, maar ontvangt minder dan gevraagd. Wel benadrukt de adviescommissie in haar feedbackverslag het belang van de Contour Biennale. Toch geeft nona in het aangepaste meerjarenplan aan dat Contour een transitie zal ondergaan. Concreet houdt die transitie in dat nona met de Contour-middelen twee tentoonstellingen per jaar zal organiseren die artistiek ingevuld worden door coördinator Andrea Cinel. Dat programma draagt wel nog de naam Contour, maar het woord ‘Biennale’ wordt geschrapt.

Gedeelde inspraak?

De vraag die rijst is of een organisatie die middelen ontvangt om een biënnale te organiseren, eigenmachtig mag beslissen om die stop te zetten. De facto is dat mogelijk: een vzw kan zelfstandig nieuwe lijnen uitzetten. Het zou een zorgwekkend precedent kunnen scheppen als de kunstensector of andere externe partijen zich zouden gaan bemoeien met de beleidsbeslissingen van een organisatie. Het zou immers de autonomie van een organisatie ondermijnen en de vrijheid haar eigen koers te bepalen, inperken.

De eenzijdige beslissing van nona om de biënnale stop te zetten, werpt vragen op over verantwoordelijkheid, visie, zorg en solidariteit. Wie heeft het eigenaarschap van Contour?

Toch is het belangrijk om te erkennen dat organisaties die publieke financiering ontvangen, ook verantwoording moeten afleggen aan de bredere gemeenschap en het culturele landschap waarin ze opereren. De eenzijdige beslissing van nona, zonder overleg met de sector of zelfs maar met zijn eigen artistiek comité, werpt daarom vragen op over verantwoordelijkheid, visie, zorg en solidariteit. Contour is niet zomaar een biënnale; het is onze biënnale, de enige in de regio met een bovenlokaal en zelfs internationaal bereik en reputatie. Gedurende tien edities hebben curatoren, kunstenaars, internationale co-producenten, kunstcritici en publieken mee geïnvesteerd in de uitbouw van de biënnale. Wie heeft het eigenaarschap van Contour? Hebben wij als betrokkenen vanuit het veld niet het recht – en misschien wel de plicht – om aan te geven welke projecten essentieel en waardevol zijn voor het goed functioneren van de sector, samen met het publiek? Er is immers ook een breed en lokaal publiek opgebouwd voor Contour over de tien edities heen.

Daarnaast is het de vraag of de overname van een organisatie niet de verantwoordelijkheid met zich meebrengt om bepaalde essentiële karakteristieken van die organisatie of dat project te behouden, tenzij ontwikkelingen in het kunstenveld een transformatie noodzakelijk maken. Kan de merknaam Contour zomaar worden overgenomen voor een werking die niet dezelfde uitstraling, reikwijdte en kwaliteit heeft? Een van de argumenten van nona om van een biënnale over te stappen naar een reguliere jaarwerking, betreft het herdenken van het biënnale-model naar een meer duurzame vorm. Hoewel het model van de biënnale als tijdelijke ‘megatentoonstelling’ ter discussie stond in de vroege jaren 2000, blijft het vandaag overeind als het belangrijkste internationale model voor de beeldende kunsten, waarbij gezocht wordt naar vormen die zorgzaam zijn voor de betrokkenen, de kunst, het publiek en de natuur. Of en op welke manier een transformatie van Contour nodig en wenselijk is, is een kwestie waarover de sector een uitspraak zou kunnen doen. De manier waarop zo'n overleg vorm zou kunnen krijgen, is een uitdagende, maar noodzakelijke vraag. Het Leuvense tweejaarlijkse dansfestival Klapstuk, bijvoorbeeld, werd in 2006 pas stopgezet na verschillende gesprekken met de sector. Het feit dat het artistiek comité van Contour stilzwijgend en eenzijdig ontbonden werd door de directie van nona net op het moment dat zo’n reflectie had moeten plaatsvinden, doet de wenkbrauwen fronsen.

De zin en onzin van fusies

Het dreigende einde van Contour stelt de vraag naar de zin en onzin van fusies op scherp. Hoewel een fusie soms logisch lijkt vanuit managementperspectief, bijvoorbeeld om financiële en logistieke redenen, kunnen verschillen tussen kunstdisciplines in hun manier van werken soms erg groot en zelfs onoverbrugbaar zijn. De biënnale voor bewegend beeld bevindt zich in een huis dat in hoofdzaak draait rond podiumkunsten. Naast de inhoudelijke spreidstand is er een groot verschil in praktische aanpak tussen podiumkunsten en tentoonstellingsgerichte disciplines. Ze vergen een ander soort van planning en productie en er is er een verschil in ritme. nona werkt met een seizoenskalender die loopt van september tot juni, gevolgd door een collectieve vakantie, terwijl de zomer net een productioneel zwaartepunt was voor de opening van de tiende editie van de biënnale in september.

Het dreigende einde van Contour stelt de vraag naar de zin en onzin van fusies op scherp.

Het lijkt erop dat nona ervoor koos om Contour aan te passen aan het ritme van de eigen organisatie en de draagkracht van het eigen personeel, in plaats van vast te houden aan de ambities die in lijn liggen met de internationale reputatie die de biënnale had opgebouwd. Daardoor werden de belangen van de biënnale zelf én de sector niet behartigd. Onaanvaardbaar, vinden heel wat kunstenaars, producenten, curatoren en kunstprofessionals uit de beeldende kunsten- en audiovisuele sector, die zich hebben verenigd en die nu via een petitie pleiten voor het voortbestaan van Contour. De 'Contouristen' vragen dat de Contour Biënnale kan blijven bestaan in haar oorspronkelijke, ambitieuze vorm, en dat de middelen worden overgedragen naar een organisatie die het voortbestaan van Contour kan waarborgen – deze gesprekken zijn nu gaande, geïnitieerd door verschillende betrokkenen uit het veld.

Het verlies van Contour zou een grote impact hebben op de beeldende en audiovisuele kunstensector, als belangrijke speler in het opbouwen van internationale relaties voor Vlaamse kunstprofessionals, en als een van de weinige biënnales voor bewegend beeld in Europa. De internationale kunsten bewegen op het ritme van biënnales, een netwerk waarin Vlaanderen tot voor kort ook een gerespecteerd knooppunt was. Contour had immers een solide reputatie opgebouwd binnen dat landschap, nauw verweven met kleinere biënnales zoals onder andere de Gothenburg Biennial (GIBCA), Ireland Biennial (EVA International) en de Lofoten Biennial (LIAF). Als deze hub voor professionals en samenwerkingsprojecten zou wegvallen, betekent dat voor kunstenaars minder kansen om samen te werken met een internationale curator, minder visibiliteit in Vlaanderen en daarbuiten, en minder netwerkmogelijkheden. Curatoren zouden dan weer beperkt worden in hun mogelijkheden om internationale contacten te leggen en hun directe toegang verliezen tot het netwerk dat Contour over de jaren heeft uitgebouwd. Het behoud van de Contour Biënnale zou een goed voorbeeld zijn van landschapszorg, internationalisering en zorg voor het ecosysteem. Bovendien zou de stad Mechelen veel kunnen winnen mocht dit uithangbord behouden worden: internationale zichtbaarheid en reputatie.

Wat is het nut van een verder beleid rond internationalisering als we niet eens in staat zijn om de bestaande structuren te behouden en de inspanningen van twee decennia te honoreren?

De beslissing om over te stappen van internationale biënnale naar een lokale jaarwerking druist bovendien in tegen de Vlaamse strategische visienota kunsten, waarin het opbouwen en versterken van internationale relaties en netwerken, evenals het bevorderen van (internationale) carrièremogelijkheden als cruciaal wordt beschouwd. In 2023 heeft het Departement Cultuur, Jeugd en Media een onderzoek geïnitieerd omtrent een 'Veldtekening Internationaal Cultuurbeleid' om de beleidsontwikkeling rond internationalisering te ondersteunen, en gesprekken hiertoe gevoerd met kunstprofessionals. Maar wat is, boud gesteld, het nut van de verdere uitwerking van een internationaliseringsbeleid als we niet eens in staat zijn om de bestaande structuren van internationalisering te behouden en de inspanningen van twee decennia te honoreren?

In tijden van rijkdom aan talent enerzijds en schijnbare schaarste van middelen anderzijds, is overleg cruciaal over hoe die middelen ingezet worden voor de samenleving, kunstenaars en het publiek. Het is nefast voor onze bloeiende kunstenscene als kunstencentra en -instellingen op zichzelf terugplooien en van subsidieronde naar subsidieronde hinken in een context waar beleid en begroting synoniemen dreigen te worden.

De petitie waarnaar in het artikel wordt verwezen, vindt u hier. De petitie wordt door de Contouristen voorgelegd aan nona opdat de organisatie gesprekken start met vertegenwoordigers uit het veld beeldende kunst en audiovisuele kunst om te komen tot een toekomst voor de Contour Biënnale.