Hoe Netflix reality-tv tot documentaire promoveert

Een van de laatste kijkcijferkanonnen van Netflix is Tiger King. Deze voyeuristische docuserie over de kleurrijke Joe Exotic en diens privé zoo met tijgers past perfect binnen een nieuw documentair elan dat zich vandaag bij de populaire streamingdienst toont. Is documentaire een synoniem van reality tv geworden?

Met fictieseries als Orange is the New Black en House of Cards maakte Netflix in 2014 zijn entree in België langs de grote poort. Vandaag zijn de paradepaardjes van het platform echter vooral docuseries en -films. Als startschot van deze evolutie geldt de true-crime Making a Murderer (2015). Die serie dramatiseert het verhaal van Steven Avery, die volgens de makers maar liefst tweemaal onterecht werd veroordeeld voor moord. Making a Murderer toonde aan hoe de realiteit vaak een minstens even goede grondstof is voor spectaculaire tv als fictie.

Making a Murderer toonde aan hoe de realiteit vaak een even goede grondstof is voor spectaculaire tv als fictie

Hoewel de serie kon rekenen op stevige kritiek uit diverse hoeken, werkte het format en rinkelde de kassa. Dat laatste blijft cruciaal voor series en films die Netflix zelf produceert: de zogenaamde ‘Netflix Originals’ die de streamingdienst voor zijn eigen platform maakt, waar ze zoveel mogelijk moeten worden bekeken. Na het succes van Making a Murderer schreef Netflix gestaag verder aan dat populaire docu-recept waarmee Tiger King – maar ook Abducted in Plain Sight (2017), Wild Wild Country (2018), Cheer (2020) en Bikram (2020) – gebrouwen werden.

Docu meets reality

Dat deze reeksen het label ‘docu’ meekrijgen is opmerkelijk. Niet voor Netflix, die zijn docuseries en -films als volgt aanprijst: ‘The truth hurts. But sometimes it’s inspirational, scary, sad, funny or anywhere in between.’ Maar bestaat er sinds de jaren 1990 al geen genre dat net truth, pain & fun combineert? Inderdaad: reality-tv. Wat maakt Tiger King anders dan pakweg Keeping Up With the Kardashians, de reality show die in 2007 startte en sinds kort ook op Netflix te zien is?

Die vraag kent een simpel antwoord: niets. Tiger King is reality-tv met het cachet van documentaire.

Dat heeft grote gevolgen. Waar we voorheen reality-tv associeerden met ontspanning en twijfelachtige ethiek worden die kenmerken nu overgeheveld naar het genre van de documentaire. Hierdoor wordt het docu-genre radicaal geherdefinieerd. Het verspreiden van informatie, de kritische houding en de poging om de feiten enigszins waarheidsgetrouw voor te stellen wordt ingeruild voor een format dat zuiver over het bekijken van uitzonderlijke situaties gaat, maar wel het geloofwaardige label van documentaire kan opplakken. Dat stelt zowel maker als kijker gerust: dit is geen guilty pleasure waar je je morele vragen bij moet stellen, dit is een documentaire. De kijker is hier om te leren, en bleef toevallig hangen voor het spektakel.

De kijker is hier om te leren, en bleef toevallig hangen voor het spektakel.

Aan het begin van Tiger King lijken de makers nog op zoek te willen gaan naar het hoe en waarom van commerciële tijgerzoo’s in de Verenigde Staten en hoe het zover kon komen dat de centrale figuur Joseph Allen Maldonado-Passage, beter bekend als Joe Exotic, werd veroordeeld voor de poging tot huurmoord op zijn rivaal Carole Baskin.

Deze focus verliest de serie vrijwel onmiddellijk, om vol overgave af te glijden in een voyeuristische inkijk in het leven van Joe Exotic en dat van andere excentrieke zoo-eigenaars en hun entourage. Die uitzonderlijke levens worden niet meer dan een grondstof voor meeslepende tv. Vragen als ‘Wat is waar?’, ‘Hoe kon dit ontstaan?’ en ‘Wat hiervan te vinden?’ worden daardoor naar de achtergrond verbannen. De documentaire, en daarmee zijn kijker, verliest een gezonde vorm van wantrouwen.

De documentaire, en daarmee zijn kijker, verliest een gezonde vorm van wantrouwen.

Door het ontbreken van die vragen in de serie, en het gebrek aan informatie om als kijker op eigen houtje te reflecteren, is de enige reactie die Tiger King van zijn kijkers toelaat ‘what the fuck’. In parallel met hoe de Britse documentairemaker Adam Curtis journalistieke verslaggeving na de Koude Oorlog voortreffelijk bestempelt als ‘oh dearism’, kunnen we Netflix’ recente benadering van een aantal documentaires ‘what-the-fuck-ism’ noemen. Curtis noemt hedendaagse journalistiek ‘oh dearism’ naar de enige mogelijke publieksreactie op nieuws in een tijd waarin goed en slecht niet meer lijken te bestaan. Nieuws kan niet langer tot een beter begrip van de wereld kan leiden, maar enkel tot medelijden en verbazing.

Ook Tiger King is niet uit op begrip of reflectie. Want wat doet het er eigenlijk toe of Carole Baskin al dan niet haar man aan de tijgers voerde als het veel sappiger is om daar gewoon vanuit te gaan?

Kritische vragen als alibi

De acht afleveringen van Tiger King worden aan de hand van maatschappelijke vraagstukken ingedeeld: de tweede aflevering geeft volgens de makers een inkijk in de werkomstandigheden van de medewerkers in de verschillende dierentuinen. De vierde zou internet culture in vraag stellen. Het feit dat deze thematieken aan de oppervlakte worden gebracht, helpt de uitstraling van een documentaire te vrijwaren. Omdat de serie geen enkele moeite doet om deze thematieken grondig te onderzoeken, slaat ze de merites van dat genre tegelijkertijd in de wind.

De suggestie van zo’n maatschappelijke thematiek lijkt eerder een alibi om nog meer ongelooflijke beelden te kunnen tonen: we zien in de tweede aflevering hoe een tijger de arm van één van Exotics medewerkers afbijt, waarna de laatstgenoemde enkel bekommerd is om de financiële gevolgen die dat zal hebben. Even later leren we hoe een een ex-medewerker van een andere zoo-eigenaar, Doc Antle, werd gedwongen tot een borstvergroting.

In Cheer, een documentairereeks over een universitair cheerleader-team in Navarro, Texas die sinds januari 2020 op Netflix staat, vormt deze structuur van maatschappelijke problemen een subtielere leidraad. Tussen de spectaculaire salto’s en menselijke piramides door geven enkele teamleden inkijk in hun leven. De makers laten uitschijnen dat achter elke chearleader een dramatisch verhaal schuilgaat, met verhalen die gaan van verwaarlozing tot zelfmoordpogingen.

Er is echter weinig zorg voor deze getuigenissen: de hoeveelheid en de snelheid ervan maakt elke singulier verhaal inwisselbaar, en vooral de montage tussen andere ongelofelijke beelden decimeert hun impact. Zo gebeurt het dat een aangrijpende getuigenis over kindermisbruik wordt gemonteerd tussen een hoogoplopende high school ruzie en het passen van de nieuwe wedstrijdtenues.

Wanneer scènes uitgezocht worden aan de hand van hun spectaculariteitsgraad, worden menselijke drama’s en catchy gimmicks gelijkgesteld.

Deze gebeurtenissen zijn uitingen van een structureel onrecht. Hoewel deze series dat onrecht wel toont, wordt dat nooit als zodanig benoemd. Waar je van een documentaire zou verwachten dat die link tussen gebeurtenis en maatschappelijke structuur gemaakt zou worden, framen Tiger King en Cheer ze als singuliere, spectaculaire evenementen. Nog voor je als kijker verder kan denken, word je overstelpt door de volgende videoclip of de volgende verbijsterende uitspraak.

Deze ongedifferentieerde en onkritische omgang met beeldmateriaal is een probleem. Wanneer scènes uitgezocht worden aan de hand van hun spectaculariteitsgraad, worden menselijke (of dierlijke) drama’s en catchy gimmicks gelijkgesteld.

Het spektakel van de ander

In Tiger King vergapen we ons aan een tijgerknuffelende, schietgrage zoo-eigenaar met een nektapijt. Cheer volgt een iets te fanatieke cheerleadercoach in het zuiden van de Verenigde Staten en Bikram vertelt het verhaal van een machtsgeile yogi die miljonair werd door zijn lessen, en zijn positie misbruikte voor verkrachting en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Een besloten wereld, die zo ver mogelijk van die van de veronderstelde kijker staat, opent zich achter het scherm. Exotisering is de motor van deze tv. Ze probeert niet, zoals je van een documentaire zou kunnen verwachten, tot begrip te komen. Integendeel, de andersheid wordt zoveel mogelijk belicht en vergroot.

Exotisering is de motor van deze tv. Ze probeert niet tot begrip te komen, maar de andersheid wordt zoveel mogelijk vergroot.

Die tactiek is zo oud als de straat. P.T. Barnum, circusuitbater en showman, wist in de 19e eeuw al dat exotiserende en oriëntaliserende verhalen publiek trekken. In zijn freakshows verkocht Barnum een voyeuristische blik op onder andere kleine mensen, geracialiseerde lichamen en mensen met bovengemiddelde haargroei. Barnum voorzag zijn ‘freaks’ van sappige en verzonnen achtergrondverhalen die meehielpen aan de ‘othering’ van de tentoongestelde personen en aan het spijzen van de kassa.

Tiger King en consorten teren op een gelijkaardig mechanisme. Zelfs de wilde dieren of uitzonderlijke lichamen tekenen present, maar een aantal belangrijke elementen zijn dan weer anders dan in de 19e eeuw. Als eerste verdwijnt de showman van het toneel. De gefilmde personages spreken voor zichzelf, geregistreerd door de camera als een schijnbaar objectieve waarnemer. Vanuit het oogpunt van die camera kijkt een toeschouwer niet langer live naar uitzonderlijke personages, maar wordt die ervaring gemedieerd door een scherm. Dat maakt het voyeurisme misschien nog wel sterker, de blik kan immers niet omgekeerd worden.

Als laatste en misschien wel belangrijkste verschil geldt de ‘echtheid’ van Netflix’ waargebeurde verhalen. De camera die steeds aanwezig is, zorgt ervoor dat Netflix-docu’s als Tiger King kapitaliseren op de directe toegang tot het gehele leven van geëxotiseerde personages. De ander hoeft niet op een podium geënsceneerd te worden, we kunnen vanuit onze zetel een blik in hun leven werpen.

kijk- en klikmachine

‘Who would expect that it could unfold the way it unfolded. You couldn’t imagine that in your dreams. Far scarier than anybody could have ever imagined.’ De openingsgeneriek van Wild Wild Country, nog zo’n Netflix kaskraker over de opkomst en neergang van een cult in Oregon, is opvallend gelijkaardig aan die van Tiger King. In die laatste openingssequentie wordt reeds aangekondigd dat Exotic aangehouden zal worden voor een huurmoord. De series openen met het vooruitzicht op een dramatische climax, om dan het narratief van voor af aan te beginnen. Deze handige interventie zorgt ervoor dat de kijker elke aflevering blijft hangen.

De rest van het verloop van de series is schijnbaar chronologisch, zo ontstaat het gevoel rechtstreeks het ‘echte’ leven binnen te kijken. Om terzelfdertijd het spektakel te maximaliseren, wordt er heimelijk gemorreld aan de chronologie. In Tiger King is iemand op één moment minder ver in haar zwangerschap dan het shot ervoor. Ook na de release van Cheer getuigde een cheerleader dat de scènes niet chronologisch werden weergeven: een rave werd getoond als bewijs voor het afglijden van het personage, terwijl die maanden eerder plaatsvond. Op die allesbehalve transparante manier eten de series ongegeneerd van twee walletjes: de thrill van het waargebeurde ontmoet de narratieve kracht van fictie.

Docuseries eten ongegeneerd van twee walletjes: de thrill van het waargebeurde ontmoet de narratieve kracht van fictie.

Net daarom moet de maker uitgewist worden. Het werk van de showman moet achter de coulissen verdwijnen zodat de toegang tot de personages ongemedieerd lijkt. Het spektakel is écht. De makers van Tiger King, Rebecca Chaiklin en Eric Goode, komen vrijwel nooit in beeld en hun beelden worden nooit voorzien van een voice-over vanuit een standpunt dat niet dat van de betrokken personen is.

Om de verwarring compleet te maken loopt er in de tijgerzoo ook nog een andere reality tv-maker rond die beelden maakt voor zijn eigen film en om de haverklap ‘Fuck yeah, roll the cameras’ roept. Het blijft onduidelijk welke beelden die de uiteindelijke documentaire haalden door hem gemaakt werden en welke door het Netflix-team. Niet één keer nemen de makers van de Tiger King het woord, vertellen ze hoe ze te werk gingen of verantwoorden ze waarom ze welke beelden kozen en hoe ze het narratief construeerden. Zo wordt alle verantwoordelijkheid voor uitspraken en acties afgeschoven op de personages binnen de documentaire, en gaan de makers en het publiek vrijuit.

Cherrypicking in een pijnlijke werkelijkheid

Zo wordt Tiger King, net als de andere aangehaalde documentaires een ingenieuze machine om waargebeurde en schrijnende verhalen toe te eigenen en om te zetten tot spektakel. Doordat de series, net als vele reality series doen, het idee wekken dat je een onbegrensde inzage in iemands leven krijgt, valt het bijna niet op hoe cruciale elementen verborgen blijven.

De showman werkt hier dus vooral door selectie en weglating. Hoewel drugs in overvloed aanwezig lijken te zijn in de zoo van Joe Exotic en ze zelfs een manier lijken om socio-economisch kwetsbare mensen als werkkrachten aan te trekken, gaat de documentaire nooit in op dit aspect. Andere redenen waarom medewerkers stranden in de zoo om er vervallen Walmart-vlees te eten en in gammele woonwagens te slapen, worden enkel gesuggereerd maar nooit onderzocht. Dat zou kijkers immers toestaan de situatie beter te begrijpen en afdoen aan Tiger King's succesvolle what the fuck-effect. Ook Joe Exotic zou een stuk slechter overkomen en zo waarschijnlijk niet kunnen uitgroeien tot koning van de clickbait.

Doordat de series, net als vele reality series doen, het idee wekken dat je een onbegrensde inzage in iemands leven krijgt, valt het bijna niet op hoe cruciale elementen verborgen blijven.

Ook in Cheer vergroten pijnlijke onderwerpen het spektakel en geven de serie een misleidende schijn van maatschappelijke betrokkenheid, zonder dat er werkelijk een engagement wordt aangegaan. Hoewel er een aantal keer een specialist in cheerculture wordt geïnterviewd, bevestigt deze specialist steeds wat we zien. De wereld van de cheerleaders wordt getoond zoals zij die zelf beleven, onder de strenge blik van hun coach, Monica Aldama. Die blik wordt nooit in vraag gesteld, eerder bestendigd. Zo stelt Cheer de extreem normatieve en schadelijke lichaamscultuur die Aldama propageert niet in vraag, maar herhaalt ze die simpelweg: ‘Monica just doesn’t like ugly’.

Ook de racialisering van lichamen in haar cheeresthetiek wordt wel getoond maar niet in vraag gesteld: onderaan de piramide staan mannen van kleur, die frêle witte meisjes in de lucht gooien. Wanneer Monica een ontwijkend antwoord geeft op een vraag over het feit dat een groot aantal van her boys zich als queer identificeren, komt er geen weerwoord.

De weigering van deze Netflix Original documentaire series om uitspraken te doen kan je zien als een poging om de kijker haar eigen oordelen te laten vellen, maar om dat als kijker te kunnen doen heb je informatie en tijd nodig. Omdat die consequent afwezig blijven, nemen makers geen verantwoordelijkheid op voor hun werk en raak je als kijker onmogelijk voorbij die initiële what the fuck.

De recente focus op documentaire formats, is natuurlijk niet uniek aan Netflix als platform of producer. Denk bijvoorbeeld aan razend populaire podcasts als Serial. Maar wat de hierboven beschreven documentaires onderscheidt van die bredere documentaire tendens is de visuele, strak geënsceneerde what the fuck die ons aan het beeldscherm gekluisterd houdt en het bijna onmogelijk maakt om als kijker verantwoordelijkheid op te nemen en de app te sluiten, ook al laadt de volgende aflevering al.