Hooggeachte Ik

Laura Herman grijpt haar eerste brief aan om een dankbetuiging te schrijven. Vanaf de zijlijn valt haar op hoe veelbekeken tv-programma's draaien rond het lijden van mannelijke bekende Vlamingen. Ze wil deze tere sneeuwvlokjes een hart onder de riem steken en helpen weer perspectief te zien te midden van al dat lijden. Daarom richt ze deze brief aan 'Ik'.

Je charisma is jongensachtig en bestaat uit een mengeling van naïeve moed en heldhaftige fragiliteit. Je geeft ons zoveel, schijnbaar belangeloos, en vraagt er relatief weinig voor terug: hooguit wat aandacht en bevestiging, want het liefst wil je graag door iedereen geliefd worden, of het nu gaat om je collega's, je vrienden of de kijker. Dat is normaal, dat willen we uiteindelijk allemaal. Je bent het type dat op alle mogelijke manieren sympathie probeert op te wekken bij de medemens. Zolang die medemens maar op afstand blijft. Meer dan ooit werp je je daartoe op als een slachtoffer, ondanks je privileges. Welnu, iedereen heeft het weleens moeilijk. Zelfs mensen met voorrechten.

Je laat jezelf 'zichtbaar emotioneel' zien. Hoeveel je daarmee precies verdient, blijft enigszins vaag.

Graag wil ik je middels deze brief bedanken, beste Ik. Ach, het patriarchaat … Het lijkt nog steeds alomtegenwoordig, maar het wankelt tenminste, want jij laat zien dat verandering mogelijk is, doordat uitgerekend jij – immer grappig en charmant – tegen al onze verwachtingen in, in staat blijkt je eigen kwetsbaarheid te etaleren. Je laat jezelf 'zichtbaar emotioneel' zien, zoals recentelijk werd beschreven in de pers. Hoeveel je daarmee precies verdient, blijft (net zoals je exacte jobomschrijving) enigszins vaag. Maar dat is oké, je hoeft immers niet alles met ons te delen. Je verschijnt in diverse gedaanten die opvallend op elkaar lijken. Je bent een veelvinker en dat leidt automatisch tot een uitzendwaardig leven.

Dank je, Ik. Je hebt de voorbije jaren je ziel en zaligheid blootgegeven. Je maakte ons getuige van je laatste afscheid van je broer, die je vijfentwintig jaar geleden aan kanker verloor. Samen met twee andere schermgezichten maakte je een emotionele reis door de ongerepte natuur, waar je zijn as tussen majestueuze bergen hebt uitgestrooid. Het was een prachtig en genereus gebaar. Je hebt ‘sommige mannen iets aangereikt’, zo stelt een van je kompanen in De Morgen, ‘namelijk dat het oké is om over verdriet en verlies te praten, en dat het ook niet zo moeilijk is’. Bovendien konden we dankzij jou met z’n allen deelnemen aan een exclusief en intiem moment van broederliefde. ‘Zo had hij het graag gewild’, want hij hield van de natuur. Hield hij ook van een publiek, je broer?

Ook dichter bij huis gaf je ons een inkijk in je persoonlijke beslommeringen. Zoals het een ware Vlaming betaamt, betrok je een villa waar je een volle dag en nacht dieper inging op je eigen carrière, je verleden, en de diepste krochten van je psyche aan ons toonde. Het was een 'openhartige blik in je ziel', zoals mooi verwoord door onze publieke omroep, die met zijn inhoud alle Vlamingen wil 'informeren, inspireren en verbinden, en zo de Vlaamse samenleving wil versterken'. Zelfs je fysieke conditie – van algemeen belang – werd in ‘de sportkamer’ grondig doorgelicht.

Je viel ook af. Het was een zwaar traject, maar we waren erbij om het te volgen: tijdens en na je gastric bypass, op weg naar meer zelfliefde. We hopen van harte dat je tevreden bent met je slanke lichaam en verbeterde libido. We leven met je mee.

Misschien kamp je wel met een of andere verslaving? Suiker, sigaretten, kansspelen, koffie, aandacht? Was het een droom om ooit deel te nemen aan de Ironman?

Het moet geen eenvoudige opgave zijn om in jouw schoenen te staan, Ik. Je gaat altijd van het ergste uit. Hoewel je lichaam al werd doorgelicht in een podcast, blijft de angst voor ernstige ziekten genadeloos terugkeren. Misschien hielp het niet dat het verdienmodel van een podcast vooralsnog erg onduidelijk is? Je pakte de oorzaak van die angst aan en liet je therapiesessies filmen. Het was een buitengewoon moedige stap, beste Ik, om deze persoonlijke strijd – de ongemakkelijke gesprekken met je therapeut, vrouw en mama – met ons te delen. Je gaf ons inzicht over hoe hypochondrie en andere angststoornissen verband houden met een bredere angstcultuur.

Maar wacht! Het was niet je ambitie om ‘accuraat of volledig’ te zijn. De ware drijfveer achter dit alles, zo blijkt, was misschien dan toch niet enkel gericht op anderen! Je praat immers met emotie, niet met zelfverzekerde expertise. En in een interview met De Standaard geef je eerlijk toe: ‘Het is egoïstischer dan dat, dit is míjn queeste.’

We begrijpen de dynamiek. Je ego heeft honger en wij moeten het voeden. ‘Hoe kan ik de Vlaming mijn pijn gunnen en daarvoor applaus krijgen?’ En we begrijpen dat, we willen daar best onze rol in opnemen. Gelukkig is je rijk nog lang niet ten einde: je zou nog een laatste verre reis met je dementerende grootvader kunnen maken voordat hij overlijdt! Of: Wat als je neefje, mits een duwtje in de rug, van geslacht zou willen veranderen? Wie weet schuilt er ergens in je familie nog een duister oorlogsgeheim? Misschien kamp je wel met een of andere verslaving? Suiker, sigaretten, kansspelen, koffie, aandacht? Was het een droom om ooit deel te nemen aan de Ironman? Of om als eenzame ruiter door Mongolië te trekken?

Je wordt geïnstrumentaliseerd, arme Ik. De industrie van het mannelijk lijden houdt de pr-machine succesvol draaiende, ten koste van je integriteit.

Hoewel je te allen tijde gewoon jezelf bent, en daarvoor zijn we je dankbaar, lijkt je denkwijze verdacht op die van de narcist. De groeiende populariteit van gespecialiseerde festivals, retraites, tribes en brotherhoods voor de zoekende man bewijzen dat je niet alleen bent, lieve Ik, in de pogingen jezelf te herpositioneren in een snel veranderende maatschappij. Zij doen het collectief, jij individueel: door moedig stand te houden en jezelf centraal te stellen– kwetsbaar, gevoelig en empathisch – en zo de aandacht op de rest van de wereld te kapen. De kijker is jouw flying monkey, Ik.

Maar er is meer aan de hand. Het is natuurlijk niet jouw schuld. Vlaamse televisiezenders en programmamakers worstelen wanhopig om de verhalen van influencers, online clowns en internetberoemdheden op sociale media bij te benen. De televisieindustrie bevindt zich in een diepgaande identiteitscrisis als gevolg van ontwikkelingen zoals de opkomst van streamingdiensten en de impact van nieuwe technologieën. Radeloos zoekt zij naar manieren om relevant te blijven, en heeft het lijden van bekende mannen zoals jij aangegrepen als de laatste strohalm. Je wordt geïnstrumentaliseerd, arme Ik. De industrie van het mannelijk lijden houdt de pr-machine succesvol draaiende, ten koste van je integriteit. En ook ten koste van de maatschappelijke verantwoordelijkheid om een gebalanceerde en kritische weerspiegeling van de samenleving te presenteren.

Maar wat is dan de werkelijke doelstelling van het egodocument waarin de Vlaamse televisie zo ruimhartig investeert, waarde Ik? Het blijft een intrigerend verschijnsel: we ervaren een toenemende gevoeligheid en kwetsbaarheid in een wereld die steeds minder verbonden lijkt te zijn. Je proces van rouw, je hypochondrie, je twijfels over je loopbaan, je moedige gevecht tegen overtollige kilo’s … Ondanks al je inspanningen komen we tot het besef dat je verhaal een voorspelbaar patroon volgt – het is eenzijdig, eerder saai, oppervlakkig en draait uitsluitend om jouzelf – terwijl de wereld eigenlijk nood heeft aan nieuwe verhalen.

Laat ons jou voor een keer helpen. Wie weet kun je iets leren uit de diversiteit van ik-vormen zodat je eindelijk je standaardverhaal kan omgooien.

Is de Vlaamse televisie voorbijgegaan aan het potentieel van de ik-vorm? Misschien valt er in de wereld van literatuur meer te rapen dan uitsluitend materiaal voor adaptaties. In memoires, egodocumenten en autofictie hebben auteurs en makers zoals Joan Didion, Zadie Smith en Chantal Akerman hun afkomst en achtergrond als vertrekpunt genomen, maar het gebruik van het ‘ik’ wordt hier niet als puur individualistisch beschouwd. Bovendien breken veel auteurs bewust met het gebruik van de eerste persoon, en beschouwen ze hun schrijven als een voortdurende onderhandeling met zowel henzelf als de wereld om hen heen. Nobelprijswinnaar Annie Ernaux schrijft in De Jaren bijvoorbeeld vanuit het perspectief van ‘wij’, als een mémoire collective, terwijl Heike Geißler haar ervaringen bij Amazon beschrijft vanuit een vervreemdende je-vorm, waarin haar leven bijna een generische handleiding lijkt te worden. McKenzie Wark beschrijft haar transitie zonder een traditioneel ‘wordingsverhaal’ te creëren, maar eerder als een ‘auto-etnografie van de complexiteit van het zelf’.

Volgens Jean-Luc Nancy, zoals betoogd in Être singulier pluriel, bevindt de essentie van de menselijke ervaring zich in gemeenschappelijkheid en verbondenheid; de mens is een singulier meervoudig wezen. Dit principe is van wezenlijk belang voor autofictie en -theorie en gerelateerde genres, waarbij bijvoorbeeld het belang van citeren een vorm van relationaliteit weerspiegelt. Vaak dient ‘ik’ dus als vertrekpunt, om vervolgens uitgebreid te worden, verstoord te raken, in conflict te komen met zichzelf en uiteindelijk onderuit gehaald te worden. Het ‘ik’ hoeft dus geen eindstation te zijn, want zo komen we geen meter vooruit.

Wees gerust, beste Ik, neem deze brief niet al te persoonlijk op, want zo is hij ook niet bedoeld. Laat ons jou voor een keer helpen. We mogen toch eens iets terugdoen? Wie weet kun je iets leren uit de diversiteit van ik-vormen zodat je eindelijk je standaardverhaal kan omgooien. Want ondanks je privileges ben je niet gelukkig. Je bent bang. Je laat van alles onverwerkt. Je gaat gebukt onder je zelfbeeld. Kijk naar jezelf wanneer de camera niet draait. Alleen, zonder dat de wereld meekijkt. Jij en je ik, samen alleen.

Wij, met z’n allen, zijn misschien voor jou slechts ‘de kijker’, maar wij willen je net aanmoedigen om vanuit het perspectief van ‘ik’ het gevoel van ‘wij’ te omarmen. We nodigen je uit om na te denken over hoe het eerstepersoonsperspectief – niet als individualistisch en maakbaar, maar als kritisch en collectief – anders kan worden ingezet. Het heeft immers al een grote invloed gehad op de cultuurproductie, de interpretatie ervan en onze relatie tot het leven en de wereld. Of misschien is het tijd om in alle sereniteit je wonden te likken. Sluit je aan bij een tribe, neem daar desnoods de leiding, maar geef je podium aan een ander. We zullen je dankbaar zijn. Misschien ligt daar jouw redding wel.

Met bemoedigende groet,
Laura