Intieme geopolitiek

Schrijver en journalist Philip Dröge heeft een fascinatie voor micronaties: pietluttig kleine soevereine staten waarvan de bevolking meestal uit slechts één individu bestaat. 'Deze landjes zijn een leeg canvas waarop mensen hun persoonlijke utopie loslaten.'

Het gezicht van de archivist van de paspoortcontrole op de luchthaven Schiphol klaart helemaal op. Of hij, in zijn gigantische verzameling in beslag genomen identiteitsbewijzen, ook een paspoort van Melchizedek heeft, was mijn vraag. Ik spreek hem voor een reportage over mensen die zonder geldige documenten de grens proberen over te steken.

Het antwoord op deze vraag zal nooit in het krantenartikel terechtkomen dat ik schrijf. Maar deze ene vraag maakt een tamelijk zakelijk gesprek ineens zeer levendig. De documentenman loopt enthousiast naar zijn enorme opbergruimte en komt terug met een flinke schoendoos vol zeegroene en blauwe boekjes. Hij kijkt bijna ondeugend; ik ben duidelijk niet alleen in mijn fascinatie voor Melchizedek.

‘Dit is de oogst van de afgelopen jaren’, zegt hij. ‘Achter heb ik nog twee van dit soort dozen staan, van langer geleden.’ Ik kijk hem aan met een ik-durf-het-bijna-niet-te-vragen-blik. ‘Natuurlijk, pak maar.’ In mijn hand houd ik een fraai vormgegeven document met op de voorkant een driehoek met de punt naar beneden. Daaromheen gedrapeerd de woorden 'Passport’ en ‘Dominion of Melchizedek’. Binnenin het overduidelijk goedkope drukwerk staan de personalia van een heer met een zo te zien mediterraans uiterlijk en een Spaanse naam. Hij probeerde hiermee na een vlucht uit Zuid-Amerika Nederland binnen te komen, vermeldt een officieel kattenbelletje dat aan de reispas is gehecht.

‘Het is nu wat rustiger, maar vroeger kregen we een paar keer per jaar iemand aan de grens die zo’n pas van Melchizedek probeerde te gebruiken om het land binnen te komen’, zegt de documentenspecialist. ‘Meestal hoorden we dat de reiziger met dat paspoort jaren onbekommerd had gereisd. Maar hier kennen we het trucje, dit is een frauduleus document, afkomstig van een land dat niet bestaat, meestal gebruikt door mensen die het niet zo nauw nemen met de wet.’

Melchizedek. Je zou denken dat als iemand een land bij elkaar fantaseert, die een makkelijkere naam zou kiezen. Aan de andere kant: juist die bekkenbreker heeft misschien bij grenswachters over heel de wereld de twijfel weggenomen. Zo’n rare naam, dat moet wel echt zijn. Bovendien is het geen willekeurige letterreeks, sla de Bijbel er maar op na. Hebreeën 7:1 vermeldt een hogepriester van Salem die zo heette. Hoe hij millennia later op een paspoort terechtkomt van iemand die bij een grenscontrole tegen de lamp loopt, is een verhaal dat begint en eindigt achter tralies.

Vlaggen, volksliederen, munten

Melchizedek is (of was, of misschien was het wel nooit) een micronatie. Dat zijn entiteiten die zichzelf uitroepen tot soevereine staten, maar niet erkend worden door gevestigde regeringen of internationale organisaties. Deze landjes in spe zijn vaak extreem klein, soms slechts een huis of zelfs maar een slaapkamer groot, en de bevolking bestaat meestal uit één individu of gezin. Ze hebben hun eigen vlaggen, volksliederen en munteenheden. De meer ambitieuze exemplaren hebben echt afgebakend grondgebied, zoals de staat North Dumpling aan de oostkust van de Verenigde Staten. De eigenaar van het gelijknamige eiland kreeg president George H. Bush zelfs zover dat die zijn claim op soevereiniteit schertsend erkende.

Maar de meeste micronaties bereiken dat stadium nooit. Hun onafhankelijkheidsverklaring is in de meeste gevallen een uiting van een onschuldig sentiment, een uit de hand gelopen grap. Niet voor niets poseren de ‘heersers’ van dergelijke fantasiestaten vaak met rijlaarzen, breedgeschouderde jasjes vol medailles en zonnebrillen, als waren ze despoten uit Molvanië en Bordurië. Er zijn geregeld microconferenties, waar deze gelijkgestemde zielen tegen elkaar opbieden in gespeelde bombast; in augustus 2023 kwamen de microprinsen, -koningen en -keizers van de wereld bijvoorbeeld nog samen in Ieper. Aldaar gaven ze elkaar titels, medailles en ferme klappen op de schouder.

Een variant op cosplay, zo lijken deze micronaties, met elementen van de komische opera. Maar er zit een diepere laag onder de verkleedpartijen.

Een variant op cosplay, zo lijkt het, met elementen van de komische opera. Maar er zit een diepere laag onder de verkleedpartijen: een diepgevoeld verlangen naar soevereiniteit, misschien wel een libertijnse natte droom van ultieme onafhankelijkheid. ‘Imperialisme van de geografische verbeelding’, zo noemde de Britse geograaf James Riding het in een academische verhandeling over micronaties in 2022. Een poging om iets te scheppen buiten bestaande juridische kaders en beknellende regelgeving. Al is het dan in de eigen slaapkamer, slechts erkend door andere fantasten.

Aan iedere micronatie kleeft iets van anarchisme, zou je kunnen zeggen, een opgestoken middelvinger naar bestaande overheden en organisaties. Naar regels, verdragen en serieuze politiek. Juist door die zucht naar onafhankelijkheid zijn micronaties ook taai. De geschiedenis zit vol met minuscule grondgebiedjes die de eigen autonomie langdurig vol wisten te houden, zo valt op te maken uit het vermakelijke boek The Lonely Planet Guide to Home-Made Nations (2006). Mensen koesteren hun escapisme, als waren ze Gallische strijders tegen de Romeinse overheerser.

Een van de hardnekkigste micronaties aller tijden ligt binnen de grenzen van het huidige België: het minilandje Moresnet. Begonnen in 1816 als foutje in een verdragstekst, bestond dit niemandsland aan de Vaalserberg meer dan een eeuw. Niet alleen konden de buurstaten België, Nederland en Duitsland het een eeuw lang niet eens worden over hoe het stukje grond verdeeld moest worden, de inwoners begonnen hun aparte status op de Europese kaart na verloop van tijd ook te cultiveren; ze streden voor behoud. Het heeft namelijk voordelen om geheel zelfstandig te zijn: niet alleen is er geen dienstplicht of fiscus, een dergelijke terra nullius is ook een schuilhoek voor de alomtegenwoordige overheid. Er ontstond daardoor zelfs iets als nationale trots, zoals ik in mijn eigen boek Moresnet. Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje (2016) schreef: ‘Geef mensen grenzen en ze worden een volk.’

De geschiedenis zit vol met minuscule grondgebiedjes die de eigen autonomie langdurig vol wisten te houden.

Moresnet is een inspiratiebron geweest voor veel microstaten. Kleine fouten in verdragsteksten, stroken land die internationaal-staatrechtelijk ambigu zijn, eilanden zonder eigenaar: ze lenen zich uitstekend voor een eigentijdse versie van het minilandje aan het vierlandenpunt.

Zo is ook Liberland tot stand gekomen, een lapje grond van een paar vierkante kilometer aan een rivierbedding tussen Kroatië en Servië. In dit niemandsland – beide buurlanden willen het eigenlijk niet – loopt een ideologisch project dat de afwezigheid van autoriteit viert, een micronatie die zich nadrukkelijk afzet tegen de staatkundige retorica van de keizerrijken, socialistische federaties en nationalistische republieken die er vroeger de baas waren. Geestelijke vader is de Tsjechische libertijn Vít Jedlička, die ermee de absurditeit van grenzen en overheden wil aantonen. Dat lukt aardig, want beide buurlanden zijn zeer geïrriteerd. ‘Liberland daagt ons denken over niemandsland uit als een zone die niet opvalt, een bijzonderheid of een uitzondering in het heden van absolute soevereine macht’, zoals de Italiaanse filosoof Giorgio Amgaben schreef in zijn boek Homo Sacer (1995).

Zwendelaars

Hét grote voorbeeld voor veel bedenkers van micronaties is het vorstendom Sealand, een voormalig zeefort uit de Tweede Wereldoorlog voor de kust van Engeland. Het ligt net in internationale wateren, en daarvan maakte de Brit Roy Bates handig gebruik; in 1967 begon hij er een eigen staat. Bates riep zichzelf uit tot soevereine vorst van zijn natie op zee en begon daarmee een traditie die andere uitbaters van micronaties tot op de dag van vandaag volhouden. In de wereld van pietluttige landjes is iedereen koninklijk en heerst er misschien wel de verst doorgevoerde vorm van democratie.

Bates kon echter niet van de overvloedige wind op de Noordzee leven. Hij ontdekte al snel dat hij zijn fantastische verhaal in klinkende munt kon omzetten door postzegels te gaan uitgeven. Had ook Moresnet niet de eigen onafhankelijkheid bekrachtigd door het drukken van filatelistische zelfstandigheidsverklaringen? Verzamelaars vonden het prachtig. Maar Bates haalde pas echt de jackpot binnen toen hij paspoorten aan zijn aanbod toevoegde. Iedereen die betaalde kon een reispas van hem krijgen, met een naam naar keuze. Vooral criminelen waren in hun nopjes. Ze konden er vaak onbekommerd mee reizen, want welke douanier kent elk land ter wereld?

Frauduleuze ideeën vallen niet onder het internationale auteursrecht. Bates hield na een waarschuwing uit Londen op met het maken van reisdocumenten, anderen gingen met het idee aan de haal. De geestelijke vader van de pas van Melchizedek die ik op Schiphol in mijn hand houd, is een Amerikaanse oplichter met de naam Mark Pedley. Tijdens een verblijf in de gevangenis begin jaren 1990 las deze mystificateur een artikel over micronaties. Ongetwijfeld beschrijft het ook de passen van Bates. Het is niet minder dan een eureka-moment.

Waar de meeste micronaties hooguit een leuke hobby zijn voor mensen die zich graag te buiten gaan aan fantasie-uniformen, zelfbedachte titels en dito ridderorden, ziet Pedley er een platform voor zwendel in. Je eigen land verzinnen is immers ook je eigen wetten schrijven. Het liefst heeft zijn landje een religieus tintje, dan kan hij bij juridische problemen altijd beweren dat hij het slachtoffer is van geloofsvervolging. In het Amerikaanse strafrecht is dat een extra hobbel voor openbare aanklagers. Door de bijbel bladerend – in iedere Amerikaanse penitentiaire inrichting beschikbaar – komt Pedley hogepriester Melchizedek tegen. In de cel is een nieuwe natie geboren.

Alleen loopt Pedley onmiddellijk aan tegen hetzelfde probleem als veel oprichters van micronaties: hij heeft geen grondgebied. De geschiedenis van de afgelopen halve eeuw kent veel voorbeelden van mensen die dat probleem creatief hebben opgelost. De meesten verklaren hun eigen huis tot soeverein grondgebied. Of ze laten hun oog vallen op een zandbank in een grensrivier waarvan de status onduidelijk is, zoals bij Liberland. Anderen claimen een stuk woestijn, poolgebied of een eiland op volle zee, in de hoop dat het niemand opvalt.

Dat doet Pedley ook. Hij annexeert als grondgebied aanvankelijk het eiland Malpelo, een onbewoond stipje op de kaart, bijna vijfhonderd kilometer voor de kust van Colombia in de Stille Oceaan. Wanneer de Colombianen bezwaar aantekenen, verplaatst hij het domicilie van zijn micronatie naar de Karitane Shoal in de Stille Zuidzee, een koraalrif dat alleen bij laag water zichtbaar is boven de zeespiegel. Ook het Bokak-Atol, de eilanden Rotuma, Solkope en een taartpuntje Antarctica maken op een bepaald moment deel uit van de natie die zo naarstig op zoek is naar territorium.

Mark Pedley gaat namens het land zonder land paspoorten verkopen.

Meer dan door expansiedrang wordt Pedley echter aangedreven door winstbejag. Hij gaat namens het land zonder land paspoorten verkopen. Zijn clientèle bestaat voor een groot deel uit andere oplichters, die voor hun zwendel vaak meerdere identiteiten nodig hebben. Ook zoeken ze een manier om ongezien van land naar land te kunnen reizen. Het is een gouden handel.

Beter goed gejat dan slecht gevonden, dacht vermoedelijk een groep Romeinse maffiosi, want die kopieerde het idee van de Melchizedekse reisdocumenten. Het zeegroene exemplaar dat ik op Schiphol in mijn hand houd, is waarschijnlijk door deze groep gemaakt; die van de Amerikaan waren blauw. Zowel Pedley als de Italianen leiden bovendien investeerders om de tuin door hen zakelijke kansen aan te bieden in het nog onbestaande landje. Zelfs gerenommeerde zakenmensen trappen in deze doorzichtige val. Pedley verdwijnt weer achter de tralies, de Italianen zijn tot op de dag van vandaag onvindbaar.

Anarchisme en geluk

Moresnet, Liberland, North Dumpling en Melchizedek: er zijn verschillende redenen waarom micronaties gesticht worden. De meeste heersers scheppen een land voor de lol, als creatieve of artistieke uiting, terwijl anderen serieuze politieke of ideologische motivaties kunnen hebben. En dan zijn er de types als Pedley, die het zien als hulpmiddel bij fraude. Toch is er wel degelijk een rode draad: micronaties zijn vaak uitingen van 'intieme geopolitiek', door mensen die hun kleine territorium ‘als een geleefde ervaring belichamen, een poging voor het individu om betwiste ruimte eigen te maken’, zoals de Britse geograaf Thomas Jellis schrijft in zijn onderzoek naar dit fenomeen. Hij noemt het ‘micropolitiek’, een miniem verzet tegen de moderne natiestaat.

De meeste heersers stichten een land voor de lol, als creatieve of artistieke uiting, terwijl anderen serieuze politieke of ideologische motivaties kunnen hebben.

Het misschien wel beste voorbeeld van die opstandigheid is de Vrijstaat Beukeveld. Liggend tussen het Nederlandse Coevorden en het Duitse Emlichheim, bestaat het de facto uit een sloot, in het bezit van ondernemer Gerard Beukeveld, die in de buurt woont. Ooit bezat hij aan beide kanten van de grens ook het aanpalende land. Beide buurlanden wilden daar echter een grensoverschrijdend industrieterrein aanleggen en dwongen hem tot verkoop. Alleen vond Beukeveld dat hij daarvoor niet genoeg geld ontving. Wat doe je tegen even machtige als vrekkige staten? Beukeveld dook in de notariële akte van de verkoop, op zoek naar een addertje onder het gras. Daarbij viel hem een detail op.

De koop behelsde zijn voormalige land in beide landen, maar niet de sloot ertussen, precies op de grens. Sterker nog, Duitsland hield volgens het kadaster op aan de ene kant van het watertje, Nederland begon op de andere oever. Dus hield hij drieduizend langgerekte vierkante meter grond over, die de staten niet hadden aangekocht. Prompt riep hij het gebied uit tot zijn eigen vrijstaat, met zichzelf als alleenheerser. De nieuwe machthebber schreef beide regeringen aan om zijn claim kracht bij te zetten. Zijn brief naar de Nederlandse premier was echter zo macaber opgesteld dat de politie enkele dagen later bij Beukeveld op de stoep stond; hij ging de cel in wegens bedreiging.

De sloot moet volgens zijn eigenaar een ‘paradijs op aarde’ worden. Daarin staat Beukeveld niet alleen. De uitbaters van micronaties zien hun bezit vaak als route naar welzijn en voorspoed. De Global Country of World Peace, een micronatie in de Amerikaanse staat Iowa, heeft zelfs in de eigen ‘grondwet’ geschreven dat het ‘land’ via meditatie en yoga moet streven naar geluk voor iedereen op de planeet. Gek genoeg hoort daar – net als ooit bij Sealand – een eigen munteenheid bij, de Raam, gedrukt bij de in papiergeld gespecialiseerde Nederlandse drukkerij Koninklijke Joh. Enschedé. De iets verderop in Colorado gelegen Republic of West Who heeft dan weer een Gross Happiness Index om het heil van de eigen inwoners statistisch te kunnen vastleggen.

Het heersen over je eigen creatie als bron van geluk, het lijkt de kern van micronaties. Dictatoriaal en niet erkend, frauduleus of juist idealistisch, deze landjes zijn een leeg canvas waarop mensen hun persoonlijke utopie loslaten. De een als fideel vorst, de ander als een hedendaagse Plekszy-Gladz – ieder gebruikt eigen talenten en referentiekaders. In een wereld waarin staten steeds grotere delen van het openbare leven opeisen, moeten we die gekkigheid koesteren als uiting van menselijke inventiviteit en scheppingskracht. Bovendien maken micronaties geen oorlog, in tegenstelling tot wel erkende staten.

This article was published in the context of Come Together, a project funded by the European Union.