Opgelet, dit artikel bevat scherpe tegenstellingen

Moeten toeschouwers beschermd worden tegen mogelijk gevoelige scènes of zelfs kwetsende effecten van films, expo’s, theater... door hen daar vooraf voor te waarschuwen?

Nee, fictie is geen verzekerings-maatschappij (David Bauwens)

Natuurlijk kunnen toeschouwers ‘beschermd’ worden tegen hun eigen gevoeligheden. Het gebeurt eigenlijk onophoudelijk. De korte inhoud van een film kan al voldoende zijn om jezelf niet bloot te stellen aan een verhaal over abortus of een rauwe verkrachtingsscène. Mensen zijn nu eenmaal kwetsbaar, zowel emotioneel als fysiek.

Wie net door een vechtscheiding ging, is misschien niet de juiste persoon om Kramer vs. Kramer te zien. En wie recent een dochter verloor die zich van het leven beroofde, zal hoogstwaarschijnlijk hevig reageren op pakweg The Virgin Suicides. Dus ja, fictie kan de mentale gezondheid ernstig schaden, want welke schrijver, theater- of filmmaker wil nu niet de tere plek van zijn publiek bespelen om het te ‘beroeren’ of te ‘ontroeren’?

De vraag is alleen: is het aan de kijker om enige gezonde achterdocht aan de dag te leggen en zich goed te informeren of is het de taak van makers en programmatoren om alle mogelijke nefaste effecten bij alle mogelijke ontvangers al vooraf in te calculeren?

Trigger warnings lijken deel van een groeiend maatschappelijk systeem dat je continu komt vertellen wat wel en niet toegelaten is.

Dat laatste is wat je nu wereldwijd ziet gebeuren. In allerhande theaters bots je intussen op waarschuwingen voor wat er precies te zien is. Her en der zijn er zelfs theaters die aan het klagen slaan omdat ze te weinig plek hebben voor al die geplastificeerde bordjes die ze bij de ingang dienen op te hangen. De gangbare kennen we: ‘er wordt in deze voorstelling gebruik gemaakt van een stroboscoop’, ‘er wordt gerookt in deze voorstelling’, ‘deze voorstelling bevat beelden van expliciete aard, waaronder druggebruik’…

Maar in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten vind je er (natuurlijk) nog veel absurdere. Voel je maar op je gemak, want ‘smoking in this show is completely simulated’. Of wees op je hoede, want ‘this show contains vocabulary you might deem inappropriate for young adults’. Of mijn persoonlijke favoriet: ‘-the sound of balloons popping during this show might resemble the sound of gunfire_’. In Seattle spotte ik het bordje ‘no firearms allowed in this performance’. Er zit altijd wel een geur van maatschappelijk debat aan wat wel en niet mag in een theaterzaal.

Verbodstekens

Wat daar zo aan stoort? Niet zozeer dat al aan de deur informatie prijsgegeven wordt die de fictie verzwakt en de ‘verrassing’ durft bederven – zoals dat de acteurs naakt gaan in de derde act, dat er jonge meisjes met misschien te korte rokjes optreden of dat er referenties passeren aan zeer expliciet geweld. Goeie fictie overleeft zulke ‘spoilers’ wel (in het filmbedrijf heten ze ‘trailers’).

Wat stoort, is hoe trigger warnings deel lijken van een groeiend maatschappelijk systeem dat je continu komt vertellen wat wel en niet toegelaten is. Binnenshuis roken mag niet meer, daar zijn we het nu allemaal over eens. Maar in de UK mogen 18-jarigen niet eens meer binnen in een bar waar alcohol wordt geschonken. Wat dan met jongeren die door de bar moeten om het theater te bereiken? Bij overtreding kunnen de mogelijke schadeclaims hoog oplopen. Waar de goegemeente het ooit nodig vond om boodschappen van algemeen nut aan de zaaldeur te hangen, hangen intussen duidelijke verbodstekens.

Globaal groeit dan ook de trend om steeds meer ‘verzekeringen’ te nemen tegen wat ons mogelijk tegen de borst kan stoten, tegen al wat ons voorbij horizonten brengt die ons ethisch overbewustzijn niet toestaan. Het zijn beveiligingen tegen elke mogelijke overtreding van een ongeschreven contract tussen toeschouwer en kunstenaar. Niemand weet wat er precies in dat contract beschreven staat, maar naargelang de publieke consensus over de inhoud ervan kan er wel legitimiteit uit geput worden.

Vooral bij ‘jongeren’ wordt dat erg zichtbaar. Leeftijdsetiketten zijn de eerste ‘trigger’ bij zowat alle fictie, alsof je geboortejaar allesbepalend zou zijn voor wie je bent en wat je aankan. Het verschil tussen wat je te zien kan krijgen op 6+, 10+, 12+, 14+, 16+ of 18+ is immers best groot. Waar dat uiteindelijk toe leidt zien we in de VS, met zijn bijna hilarische traditie in het strikt indelen van beschikbare fictie. Al sinds 1934 is enkel wat The Production Code toelaatbaar acht, ook mainstream zichtbaar.

Zo krijgt elke doelgroep de kunst die mooi binnen de lijntjes kleurt van zijn verwachtingen

Een ongunstig effect van zulke morele codes is dan ook dat de creaties zich erop gaan afstemmen. Ik zou zelfs durven stellen dat er een directe link is tussen The Production Code en de artistieke inwisselbaarheid van veel Hollywoodcinema. Het meten van de lengte van een rok bij een actrice in Marokko lijkt dan bijna onschuldiger dan een volledige industrie die zich moet afstellen op een steeds groeiend aantal morele voorschriften.

Noodverlichting

En dan wordt alle fictie binnen die leeftijd ook nog eens aangepast aan de juiste doelgroep: de niet-roker, de vegetariër, de (diehard) feminist(e). Zo krijgt elke doelgroep de kunst die mooi binnen de lijntjes kleurt van zijn verwachtingen, of anders gaat er minstens een waarschuwing aan vooraf voor elke afwijking van zijn gedeelde normen- en waardenstelsel. Is dat de vrije samenleving die we voor ogen hadden? Ondanks de betekenis van het woord ‘fictie’ – het is niet echt! – lijkt de meerderheid daarmee in te stemmen.

Voor anderen wordt het bijna weer opwindend: bij deze of gene vertoning zouden wel eens dingen kunnen gebeuren die niet door de beugel kunnen! Alleen is zo’n trigger warning helemaal geen garantie dat de voorstelling daadwerkelijk iets ‘triggert’ en zo zitten we dan – ondanks de signalen die onze preutsere vrienden aan de deur rechtsomkeer deden maken – toch weer iets te eten dat voorspelbaar conform is aan de maaltijd van vorige week.

Uiteindelijk worden onze ideeën en verwachtingen in het mysterieuze donker van de zaal niet meer uitgedaagd, terwijl dat toch de kern van kunst was. Er is alleen nog het helle licht van de immer aanwezige noodverlichting.

Laat ons in het duister van de zaal bedenken wat we nooit hebben durven bekijken

In de UK en de VS maken meer en meer jeugdtheaters nu zelfs gebruik van preventieve gouvernantes die moreel toezicht uitoefenen op alle artistieke processen waarin minderjarigen betrokken zijn. En zelfs al zijn zij dan, als er een Vlaams gezelschap op bezoek komt, onder de indruk van de maturiteit die wij tegenover die jongeren aan de dag leggen, toch gaan meteen weer de bordjes tegen de poort.

Er zou namelijk iemand kunnen flauwvallen, iemand zou boos kunnen worden, iemand zou wel eens meer mensenvlees te zien kunnen krijgen dan hij aankan… Moeten we echt begrijpen dat een theater zich daar liever tegen wil indekken?

Eigenlijk is het net de plicht van dat theater om ons daar niet van af te schermen, om daar zelf kwetsbaar in te blijven. Dat vormt op zich een grote kracht. Als fictie ons enkel nog vertelt wat we al weten, ons enkel toont wat we al gezien hebben, dan gaat die fictie enkel dienen om te bevestigen wat al bestaat. Laat onze fantasie méér zijn dan onze verwachtingen. Laat ons in het duister van de zaal bedenken wat we nooit hebben durven bekijken, wat we nergens anders kunnen ervaren. En onszelf daar net niet tegen beschermen.

Ja, een kwestie van respect voor diversiteit (Louise Drieghe)

There are things that upset us. That’s not quite what we’re talking about here, though. I’m thinking rather about those images or words or ideas that drop like trapdoors beneath us, throwing us out of our safe, sane world into a place much more dark and less welcoming. Our hearts skip a ratatat drumbeat in our chests, and we fight for breath. (Neil Gaiman)

Trigger warnings zijn voor het eerst opgedoken in de feministische blogosfeer en waaiden van daaruit over naar andere academische en artistieke platformen. Op universiteitscampussen in de VS werden ze in 2014 het middelpunt van een verhit debat dat nu ook in de kunstwereld tot bloei komt.

Trigger warnings zijn simpele waarschuwingen, geen oproep tot een verbod op controversiële onderwerpen

Tegenstanders wijzen trigger warnings af als een overdreven vertroeteling die de artistieke vrijheid en het artistieke debat bedreigt. Voorstanders argumenteren daarentegen dat trigger warnings gebaren van respect en zorg zijn, noodzakelijke gebaren tegenover psychisch kwetsbare mensen.

Als psychologiestudente leerde ik de term ‘trigger’ kennen in de symptoombeschrijvingen van posttraumatische stress-stoornis (PTSS) en paniekstoornissen. Triggers zijn externe signalen, bijvoorbeeld een geur of een geluid, die een plotse paniekaanval of een overrompelende herbeleving van een trauma uitlokken. De meest voorkomende symptomen zijn: naar adem snakken, rillingen, doodsangst, hyperventileren, tijdelijke verlamming en angst om de grip op de werkelijkheid te verliezen. Het is niet moeilijk om je voor te stellen dat zulke symptomen allesbehalve welkom zijn in een volle film- of theaterzaal.

Voedseletiketten

In het verhitte debat rond trigger warnings worden ze nogal eens verward met censuur. Het zijn echter simpele waarschuwingen, geen oproep tot een verbod op controversiële onderwerpen. Ze zijn als voedseletiketten, die informatie bieden over de ingrediënten en waarschuwen voor allergische reacties, zodat consumenten een gezonde en geïnformeerde beslissing kunnen maken. Hoe zou dat ooit een bedreiging kunnen vormen voor de artistieke vrijheid en het artistieke debat?

Hoewel het onvoorspelbaar is wat iemand allemaal kan ervaren als een trigger, hoeven we ook niet te vrezen dat ‘binnenkort zelfs de kleinste scheet een trigger warning krijgt’. Het is niet zo moeilijk om die paar onderwerpen te identificeren die het vaakst als triggers ervaren worden: geweld, verkrachting, zelfmoord, armoede, racisme... De meeste voedseletiketten waarschuwen ook niet voor alle mogelijke allergische reacties.

Trigger warnings zijn dus geen overbodige verwennerij voor bekrompen mensen die niet buiten hun eigen grenzen durven te denken. Integendeel, ze kunnen het artistieke debat juist opentrekken, met name naar mensen met psychische klachten. Gewaarschuwd kunnen zij zich voorbereiden (bijvoorbeeld aan de hand van relaxatieoefeningen) en zo zonder bezorgdheid om een mogelijke paniekaanval (een bezorgdheid die de aanval juist kan triggeren) deelnemen aan een artistieke verrijking.

Trigger warnings vormen dus een elegant compromis tussen artistieke vrijheid en een respectvolle inclusie van psychisch kwetsbare mensen. Bovendien is zo’n respectvolle waarschuwing slechts een kleine moeite, zeker met de technologie van vandaag. Op een flyer, in een e-mail of tijdens het voorprogramma van een film kunnen ze in één adem vermeld worden met de oproep om je gsm uit te schakelen. Op Netflix bestaat er bijvoorbeeld een plug-in – ‘Feerless’ – die je kan aanzetten als je wil.

Als je het geluk hebt te kunnen zeggen dat trigger warnings overbodig zijn, dan heb je het geluk dat je ze niet nodig hebt.

Naast ‘bedreigend voor de artistieke vrijheid’ worden trigger warnings ook wel eens ‘preuts’ genoemd. Wie beslist echter wat preutsheid is? Als je het geluk hebt te kunnen zeggen dat trigger warnings overbodig zijn, dan heb je het geluk dat je ze niet nodig hebt, dat je niet onderworpen bent (geweest) aan geweld of aan een temperamentvolle hersenchemie. Mensen die dat geluk hebben, dienen zich bewust te zijn van dat privilege, vooral als ze beslissingsrechten hebben in de artistieke wereld. Trigger warnings, en het debat erover, kunnen zo zelfs een kleine en vluchtige herinnering zijn aan de diversiteit van de psyche.

Safe space

En zeker in de kunsten is aandacht voor die diversiteit belangrijk. Kunst kan zowel een medium zijn om traumatische ervaringen te verwerken als een plek waar we emotioneel kwetsbaar mogen zijn. Zoals Neil Gaiman het hierboven zo mooi zegt, kan kunst als doel hebben een valluik te zijn dat ons uit onze veiligheid doet vallen. Juist in die context zijn trigger warnings dus cruciaal.

Onlangs nog zat ik in een theatervoorstelling waarin een performer een uur lang met haar ademhaling speelde, als het ware gecontroleerd stond te hyperventileren. Het gebeurde zo overtuigend dat ik een beklemming voelde opkomen die mij zo ging overheersen dat ik zelf begon te hyperventileren en de zaal moest verlaten.

Trigger warnings staan symbool voor een progressieve en inclusieve samenleving.

Een korte waarschuwing vóór de voorstelling had die paniekaanval waarschijnlijk kunnen voorkomen. Ik had bijvoorbeeld mijn vrienden kunnen waarschuwen of dichter bij de deur kunnen gaan zitten, zodat ik mij rustiger en veiliger voelde. Dan had ik niet hoeven weglopen, maar toch kunnen deelnemen aan een voorstelling die zo sterk was dat mijn psyche er geen weerstand aan kon bieden. Aansluitend daarbij bedacht een collega-psychologiestudente overigens nog dat je trigger warnings juist kan zien als een compliment voor je kunst: ‘Deze kunst is zo goed dat sommige mensen er te veel in meegesleept kunnen worden.

Natuurlijk is in kunst de ruimte voor artistieke vrijheid en debat belangrijk. Maar omdat kunst ook ruimte biedt voor emotionele kwetsbaarheid en niet ieders psyche daar even sterk tegen gewapend is, vraagt dat artistieke debat om een safe space, om een bewust respect voor de grote diversiteit aan mensen en ervaringen. En van zo’n veilig platform zijn trigger warnings, als symbool voor een progressieve en inclusieve samenleving, de pilaren.