Lang zullen we Lezen, maar tegen welke prijs?

Op de Boekenbeurs kan je op de stand van de VRT terecht voor live radio en Facebookstreaming. Misschien hoorde je al een interview met een winnaar van een leestrofee in de campagne die de openbare omroep het voorbije half jaar op poten zette: LangZullenWeLezen. Aandacht voor boeken, auteurs en lezen op alle merken van de VRT, dat was het doel. Maar de hoerastemming die de actie met deze wervende naam moet oproepen, klinkt wat dissonant.

LangZullenWeLezen heet officieel een leesbevorderingscampagne te zijn, een ‘mobiliserend project rond leesplezier’. Maar met alle trofeeën die aan de vooravond van de Boekenbeurs werden uitgereikt bij Van Gils en Gasten op tv Eén, is het onmiskenbaar ook een boekbekroning. Al van bij het begin hinkt de ambitieuze onderneming wat op twee benen. Op zich is dat geen probleem, een en ander heeft te maken met de oorsprong ervan.

Er was eens... een prestigieuze Vlaamse literaire prijs voor het Nederlandse taalgebied, opgericht in 1995: de Gouden Uil. De prijs had een sterke uitstraling in het culturele en literaire milieu. Gevestigde namen als Jeroen Brouwers, Tom Lanoye, Gerda Dendooven mochten de Uil in ontvangst nemen.

Samen met de Libris Literatuur Prijs en de BookSpot Literatuurprijs (formerly known as AKO Literatuurprijs, net nog uitgereikt aan Tommy Wieringa) vormde deze bekroning een ‘uitgelezen’ trio vanwege het hoge prijzengeld, €25.000 uitgereikt door een vakjury en €25.000 vanwege een lezersjury, zowel voor literatuur als voor kinder- en jeugdboeken. In 2012 ging de prijs verder als de Gouden Boekenuil, die in 2016 vervelde tot de Fintro Literatuurprijs.

Toen Jeroen Olyslaegers vorig jaar won met zijn oorlogsroman Wil raakte al bekend dat dit de laatste editie van de Fintroprijs was. Het budget zou in 2018 wel ongewijzigd blijven: €150.000. Alleen verkoos sponsor Fintro om dit bedrag voor filantropische investering dit keer niet aan Boek.be te schenken, maar aan de VRT. De return on investment van een prestigieuze prijs bleef kennelijk pover, ondanks de grote aandacht die het evenement wist te trekken.

‘Een leescampagne vinden we fantastisch, maar dit kan geen vervanging zijn voor een literaire prijs.’ (Vlaamse Auteursvereniging)

Voor de openbare omroep, een gesubsidieerd instituut, past een dergelijk initiatief perfect in haar culturele opdracht. ‘Het is vooral de bedoeling het lezen te bevorderen door een breed publiek te bereiken’, verklaarde Chantal Pattyn, manager Cultuur bij de VRT en nethoofd van Klara, na een constructief overleg met alle spelers van de sector verenigd in het Boekenoverleg (uitgevers, het Vlaams Fonds voor de Letteren, de Vlaamse Auteurs Vereniging, Boek.be, IedereenLeest, VVBAD, literaire organisaties).

Het Boekenoverleg was vanaf het begin bij monde van de VAV wel duidelijk: ‘Een leesbevorderingscampagne vinden we fantastisch, maar dit kan geen vervanging zijn voor een literaire prijs.’ Parallel aan dit gesprek liep immers ook een poging om die prijzen weer tot leven te wekken.

Eeuwige roem

Het nieuwe VRT-project in opvolging van de Fintro Literatuurprijs werd De Hugo’s gedoopt, naar Hugo Claus, en wilde boeken onderscheiden in verschillende categorieën. De auteurs ervan zouden worden beloond met een kunstwerkje als trofee en verder met ‘eeuwige roem’. Geen geldbedrag.

Enkele auteurs lieten ontstemd van zich horen.

Jeroen Olyslaegers, de laatste der Vlaamse literaire prijswinnaars, liet zich op Facebook ontvallen: ‘Hugo Claus kende zijn prijs en daar had hij groot gelijk in. Ik zeg dit voor al mijn schrijfzusters en schrijfbroeders die niet rondkomen, keihard volhouden en blijven vechten. ‘Eeuwige roem’ aan hen toekennen is ontkennen wat het schrijverschap echt betekent in dit land. Jullie zijn verdomme de VRT, jullie site, radio en televisie barst van de reclame. Ik stel voor dat jullie een stukje van die energie gebruiken om een respectabele som, dit land en haar cultuur waardig, bij elkaar te sprokkelen voor de schrijvers die deze prijs zullen krijgen. Ga geld zoeken en kom dan af met eeuwige roem.’

Na wat ge-heen-en-weer nam Olyslaegers die felle bewoordingen terug, maar bij de kern van zijn kritiek sloten veel schrijfbroeders en -zusters zich aan.

'Het behoort niet tot de taak van de openbare omroep om literaire geldprijzen uit te reiken.'

‘Het behoort niet tot de taak van de openbare omroep om literaire geldprijzen uit te reiken’, zo zei Pattyn bij de voorstelling in bibliotheek de Krook te Gent. ‘Zo’n trofee gaat met marketing gepaard, maar het belangrijkste is dat onze programma’s een hoge kwaliteit hebben.’ Elke zender kreeg een specifiek genre toegewezen, met een bekend gezicht als trekker en een beslissende rol voor de luisteraars/kijkers die konden stemmen op hun favoriete boek.

Traject zonder controle

Maar het belangrijkste zou het traject zijn, de weg naar de uitreiking toe. In alle programma’s, gespreid over de verschillende merken zou aandacht komen voor boeken en auteurs. In tegenstelling tot de muzikale Mia’s of het Gala van de Ensors voor film, zou het bij de Hugo’s niet de bedoeling zijn om een heuse eindshow op poten te zetten. Bovendien kwam prompt een claim dat deze naam al geregistreerd was, liet de organisatie van de Amerikaanse Hugo Award weten. The Hugo Award is immers een prijs die jaarlijks uitgereikt wordt voor de beste sciencefiction- of fantasyverhalen.

Op zoek naar een nieuwe naam dus. En liefst ook een nieuwe invulling, want een prijs zonder echt geldbedrag, dat bleek wat lastig te verkopen. Eeuwige roem mag dan goed klinken, een auteur belegt er zijn boterham niet mee. En wie kan de ‘eeuwigheid’ van roem voor een boek ooit opeisen?

Eeuwige roem mag dan goed klinken, een auteur belegt er zijn boterham niet mee.

Het concept werd nog eens benadrukt: dit wordt geen literaire prijsuitreiking, maar een grootscheepse leescampagne. Pattyn: ‘Onze topprioriteit is een breed publiek te bereiken en het toch echt over boeken te hebben. Kijkers hebben tegenwoordig geen behoefte aan een plechtige prijsuitreiking voor één auteur, met lange speeches. We moeten ze breder aanspreken, hen echt laten deelnemen, met een leesbevorderingscampagne.’

De naam zou LangZullenWeLezen worden. Niet helemaal origineel, want al eerder gebruikt in een campagne voor leesbeleving en digitale geletterdheid van kinderen in Nederland, en in 2008 was het ook de naam van een actie van de Vlaamse kinderboekenuitgevers.

Het opzet klinkt aanlokkelijk in het enthousiaste persbericht.

‘LangZullenWeLezen is een forum waar lezers inspiratie vinden en hun leeservaringen en favoriete boeken kunnen delen, met andere enthousiaste lezers en met tien VRT-leesambassadeurs, onder wie Sofie Lemaire (Canvas), Tom De Cock (MNM), Friedl' Lesage (Radio 1) en Michel Wuyts (Sporza). LZWL houdt niet alleen rekening met mensen die graag lezen, maar ook met mensen die graag uitpakken. U kan een online ‘boekenkast’ vullen met de boeken die u hebt gelezen en de titels die u nog wil lezen. Een beoordeling schrijven kan ook, én elk boek waarderen met 1 tot 5 ‘leesbrillen’. Je vrienden kunnen jouw boekenkast bekijken en jij kan in die van hen rondneuzen.’ Puik idee.

Goodreads van den Aldi

Alleen is die online boekenkast niet zo’n gloednieuw concept, want een overname van de vroegere boekenplank van Boek.be. En bestaat dit soort leescommunity niet al lang? Er is Goodreads.com, Hebban.nl en er is ook nog de grote Vlaamse Facebookcommunity van ‘IedereenLeest-watlees jij?’ met meer dan 19.000 leden. Waarom wil de VRT per se het warme water opnieuw uitvinden?

Waarom wil de VRT per se het warme water opnieuw uitvinden?

De slogan ‘Meer leesplezier vind je hier. LZWL is hét boekenplatform boordevol inspiratie en tips van en voor lezers’ komt over alsof andere goeddraaiende communities totaal worden genegeerd. Een vreemd signaal, toch.

Al snel hadden professionele partners vragen bij dit project. Naar de tips, expertise en verzuchtingen van Iedereen Leest, de vereniging van bibliotheken, van uitgevers of van auteurs werd amper geluisterd. ‘Sommige technische elementen zijn overgenomen, maar van een evenwichtige samenwerking was geen sprake. Wij werden eerder gezien als een instrument of kanaal in de campagne dan als echte partner’ getuigt een van hen*. ‘We waren zeker tot samenwerking bereid.

Aangezien niet alle leden van het BoekenOverleg zich volmondig achter het initiatief schaarden, was het beter om het BO niet expliciet als partner te vermelden. Wel is het BO dit initiatief blijven opvolgen zodat het mee kon evalueren en suggesties doen tot bijsturing waar nodig.'

‘Steeds meer werd duidelijk dat dit zou gaan om een solo-actie van de VRT, die ook intern weinig gedragen was,’ bevestigt een andere partij in de adviesraad. Toen bleek dat de VRT organisatorisch niet opgewassen was tegen de technische en inhoudelijk veeleisende kant van de zaak, trokken nog mensen zich terug.

‘Steeds meer werd duidelijk dat dit zou gaan om een solo-actie van de VRT, die ook intern weinig gedragen was.’

Op nauwelijks acht weken tijd moest het leesplatform uitgerust zijn met een performante website en een interactief discussieforum, de mogelijkheid om stemmen te tellen, quotering te geven en zelf boektitels in te laden. Logischerwijze kampte de website met technische problemen, wegens te snel gelanceerd en met te weinig mensen bemand. Veel nieuwsgierige lezers haakten af, keerden terug naar hun vertrouwde community.

Hier en daar werd gewag gemaakt van LZWL als de ‘Goodreads van den Aldi’. De clicks en interactie op de Facebookpagina vielen tegen, met een gemiddelde van minder dan 15 likes per post, op 4000 volgers. Kritische vragen of opmerkingen van gebruikers werden systematisch gewist. Hoeveel mensen werkelijk een profiel aan maakten op het webplatform, valt voor een buitenstaander niet te achterhalen.

Zowel bij het Vlaams Fonds voor de Letteren, bij de vereniging van bibliotheken als bij Iedereen Leest klinkt het dat een leesbevorderingsproject uitgaat van een duidelijke methodiek en op lange termijn werkt, wat hier totaal niet het geval was.

‘Dit is een halfslachtige promocampagne met weinig respect voor het vele werk dat verscheidene vzw’s op het vlak van leesbevordering al lang verzetten.'

‘Dit is een halfslachtige marketingoefening, een promocampagne met weinig respect voor het vele werk dat verscheidene vzw’s op het vlak van leesbevordering al lang verzetten. Het had een mooie samenwerking kunnen zijn, als alle energie en middelen ook werden ingezet op inhoudelijk vlak. Er is zeker bereidheid binnen de sector, wij juichen elk initiatief rond boeken toe. Niemand wil elitair denken, iedereen wil een breed publiek bereiken en enthousiasmeren. Kunst, verhalen, schoonheid en emotie toegankelijk maken. Maar mag het alsjeblieft professioneel gebeuren en met oog voor inhoudelijk niveau?’ verzucht Koen Van Bockstal, directeur van het VFL.

Trofee altijd prijs

‘De grote diversiteit en rijkdom van het nieuwe Nederlandstalige boekenaanbod op een ongecompliceerde manier onder de aandacht brengen’, die doelstelling formuleerde Fintro in de samenwerking met de VRT, en de uitreiking van trofeeën zou die aandacht genereren. Het gaat om publieksprijzen, maar vooraf werd een vakjury ingeschakeld die een eerste selectie maakte uit de boeken die in verschillende categorieën verschenen in het afgelopen jaar (Sept 2017– 31 aug 2018).

Anders dan bij de Fintro Literatuurprijs waar alle juryleden - ook die van de publieksprijs! - werden bekendgemaakt, bleven ze hier anoniem. Bevorderlijk voor de geloofwaardigheid van de nominaties en de transparantie van de hele procedure lijkt het niet. Juryleden werden vanwege hun expertise gerekruteerd uit het literaire veld in ruime zin, en ook VRT-werknemers (geen boekenambassadeurs) werden met aandrang uitgenodigd om – in niet gecompenseerde overuren – te zetelen. Een slordig gemiddelde van 50 boeken lezen, ga er maar aan staan. De juryleden kregen per genre een lijst toegestuurd waarop ze hun tien favoriete titels moesten aanduiden. De lijsten van uitgevers waren onvolledig of niet correct. Geen enkel jurylid kan uiteraard alle romans, poëzie, kinderboeken of thrillers die in het afgelopen jaar verschenen zijn, gelezen hebben.

‘De basisstructuur voor een degelijke beoordeling ontbrak, er was geen enkel overlegmoment voorzien met andere juryleden.'

‘De basisstructuur voor een degelijke beoordeling ontbrak, er was geen enkel overlegmoment voorzien waarbij we met andere juryleden samen zouden zitten. We moesten alleen een score geven van 1 tot 10. Een onderbouwd juryverslag werd niet opgesteld, dat was niet nodig en er was geen tijd voor,’ aldus een jurylid aan de telefoon.

Een man die zetelt in de jury voor een andere boekencategorie bevestigt: ‘De beoordeling verliep puur mathematisch: punten tellen. Inhoudelijk werd geen enkele motivering gevraagd. De afzonderlijke jury’s hadden ook geen voorzitter, tot we in juli (drie maanden voor de trofee-uitreiking) een mailtje kregen met de mededeling dat er één overkoepelende juryvoorzitter was aangesteld. Chantal Pattyn.’

Volgens de organisatie werd bij de samenstelling van de jury zeer gelet op diversiteit qua leeftijd, genderbalans en achtergrond om tot een representatieve ploeg te komen. Voornoemd jurylid spreekt dit flagrant tegen. ‘Wie niet akkoord ging met de gang van zaken en zich terugtrok, werd niet vervangen. Sommige jury’s telden amper drie leden. Dit was haastwerk van onervaren organisatoren. Amateurisme.’

De VRT-werknemers die voor technische ondersteuning moesten zorgen, deden naar verluidt hun best maar waren volkomen overbevraagd en niet vertrouwd met een dergelijke organisatie, gerund met een beperkt budget. Juryleden moesten zelf aan de te lezen boeken zien te geraken of die naar elkaar doorsturen. ‘Het steekt vooral dat onze expertise als jury niet werd gewaardeerd. Niet in logistieke ondersteuning, niet in een gezamenlijk proces of in de appreciatie voor het vele onbaatzuchtige werk,’ vat een van hen het samen.

Het reglement van de stemming werd en cours de route aangepast.

De selectie, nominatie en uiteindelijke toekenning van de winnaars verliep zeer chaotisch en totaal niet transparant. Ook het reglement van de stemming werd en cours de route aangepast. Boeken die op de website een lage rating of negatieve commentaar kregen, haalden het in de stemming soms toch vóór boeken met veel meer en positieve commentaren. Ze zouden meer stemmen hebben gekregen door wie was ingelogd. Heel verwarrend voor een lezer die de ranking wil volgen. Het aantal stemmen valt op geen enkele manier te verifiëren.

Vroeger werden dit soort dingen door een gerechtsdeurwaarder begeleid en dus kwalitatief gegarandeerd. Nu lijkt geen enkele vorm van controle mogelijk. Won de winnaar met 1 stem verschil of met 1000? En ook: is er wel degelijk gestemd door de vermelde 10.000 unieke stemmers? Hoe weten we dat mensen niet heel vaak hebben gestemd, met andere accounts? Wie de eerste dag stemde, kon dat zonder inlogcode. Zijn alle stemmen van de eerste dag dan niet meegeteld? Of zou het kunnen dat er die eerste dag talloze keren is gestemd door telkens dezelfde mensen? Wie zal het zeggen?

‘Een dergelijke stemming kan bezwaarlijk voor een geloofwaardige kwaliteitsonderscheiding op basis van inhoud doorgaan. Dit is een poppoll, niet eens onder de lezers, maar eenvoudigweg voor de auteur die de meeste mensen kan mobiliseren. Is het meest bekende boek dan ook het beste? Daar heb je geen trofee voor nodig, dan kan je gewoon boek.be de prijzen laten uitdelen op basis van het aantal verkochte exemplaren,’ aldus een genomineerde auteur.

Vragen

Er rijzen veel vragen. Hoe onderbouwd en legitiem is de keuze voor de winnaars? Er is geen enkele inhoudelijke verantwoording, wel ‘influencer marketing’ in de vorm van ambassadeurs. Een trofee zou moeten gaan over inhoud, niet over welke BV een boek van de andere BV aanraadt. Bovendien leefde de campagne amper in de auteurswereld. Enkele scholen, bibliotheken of boekhandels namen deel op eigen initiatief. Geen enkele boekenbijlage heeft dit opgepikt.

Het idee van de hele campagne was om boeken structureel ruimer plaats te geven op de verschillende zenders en netten, om de genomineerde auteurs aan het woord te laten op tv en radio. Dat is zeer ongelijk verdeeld en nogal willekeurig gebeurd. Op Klara , Canvas online en bij Van Gils & gasten was de campagne behoorlijk aanwezig, bij andere merken was ze nauwelijks zichtbaar. Zelfs bij de commerciële partners Metro en Humo ging het niet verder dan presentatie van de ambassadeurs en van de winnaars. De genomineerde kinderboeken zijn niet apart voorgesteld op Ketnet, er was enkel een kort filmpje van een oude man van 207 jaar die veel boeken leest, ja, want Lang zullen we lezen! Daarop werden de kinderen verwezen naar de website waar ze konden stemmen voor ‘hun lievelingsboek’ dat op geen enkele manier werd toegelicht. Veel jonge stemmertjes, dat wel, want je kon een boekenpakket winnen. Dus je stem is een beoordeling voor het nog te winnen boek?

Is het ook niet opmerkelijk dat velen van de winnaars al op enige mediabekendheid kunnen rekenen of een lijntje hebben met het Huis van Vertrouwen? Moet de openbare omroep groter maken wat al groot is?

Is het niet opmerkelijk dat velen van de winnaars al op enige mediabekendheid kunnen rekenen of een lijntje hebben met het Huis van Vertrouwen?

Leen Dendievel is actrice in Thuis en vliegende boekenreporter van De Madammen op Radio 2 tijdens de Boekenbeurs. Marc Didden, Johan Op de Beeck en VRT-journalist Flip Feyten zijn graag geziene gasten van Klara, met een eigen programma of podcast. Allemaal schreven ze ongetwijfeld verdienstelijke boeken in hun genre. Alle aandacht wordt dankbaar meegenomen, maar zo’n ‘puur visuals’ filmpje bijvoorbeeld vol stereotypen over ‘een dag uit het leven van de Zonnekoning’, doet dat niet wat onrecht aan de intellectuele arbeid die kruipt in een historisch boek dat net wou afrekenen met dat stereotype beeld?

Nachoem Wijnberg, winnaar van de poëzietrofee, komt niet in beeld. Geen enkel gedicht wordt uit zijn bekroonde bundel gelezen, hij krijgt wel een haiku opgedragen door Herman Van Rompuy, met het winnende boek in de hand. Is het niet vreemd dat een organisatie als Boek.be, die de belangen van de uitgevers vertegenwoordigt, een self-publishing kinderboek gaat bekronen dat slechts in enkele bibliotheken beschikbaar is?

Toni Coppers, die in een vorig leven ook journalist was bij de openbare omroep, won de trofee voor thriller. Hij is overigens ook juryvoorzitter voor een nieuwe debuutprijs die jong talent moet stimuleren in het genre thriller/crime. Deze net gelanceerde Fintro Prijs Spannende Boeken geeft de mogelijkheid een manuscript te publiceren en werd eveneens op de Boekenbeurs geïntroduceerd.

Bevordering

Veel bedenkingen. Maar is het initiële doel van leesbevordering en ongecompliceerde aandacht voor boeken bereikt? Dat valt moeilijk te achterhalen. Op de Boekenbeurs is er in de liveprogrammatie op de VRT-stand nog aandacht voor boeken, maar dat is elk jaar zo. De vraag naar verkoopcijfers uit de boekhandel of ontleningen in bibliotheken komt te vroeg, en wellicht valt de impact van de campagne ook moeilijk te meten. Er is geen monitoring aangevraagd bij Cultuurconnect. Het doel van leesbevordering is maar bereikt als mensen op eigen initiatief lezen. De campagne liep rond nieuwe boeken. Je kan wel vaststellen hoe vaak ze uitgeleend of verkocht zijn, maar dat zegt niets over de impact van deze actie.

De conclusie lijkt dat de VRT zich behoorlijk vertild heeft aan de organisatie van een dergelijke groots opgezette campagne. De bereidwilligheid in het boekenveld om dat te excuseren bij een eerste editie, is maar gering. LZWL is opgezet met geld dat voor eens en wellicht altijd onttrokken is aan de boekensector en gegeven aan de openbare omroep, om er de doelstellingen mee te halen waarvoor dit huis van vertrouwen ook al gesubsidieerd wordt en bovendien behoorlijke reclame-inkomsten verwerft. Met dat geld werd dunnetjes overgedaan wat al diepgaander en geloofwaardiger in de sector wordt gedaan.

Het project zal naar verluidt worden geëvalueerd, maar in zijn huidige vorm lijkt het op twee benen hinkende LangZullenWeLezen te resulteren in een pijnlijke spreidstand tussen boekmarketing en een onvoldragen poging tot gedeelde leescultuur.

---

*De namen van de geciteerde juryleden zijn bij de redactie bekend.