Liefste Fiona Apple

Melat G. Nigussie schrijft een brief aan Fiona Apple, de eigengereide artieste wier oeuvre zowat de soundtrack voor de feministische killjoy is. Hoe zou die spelbreker zich straks gedragen aan de kerstdis? Zijn sfeer en gezelligheid wel zo heilig als de wereld in brand staat? 'Ik stel me voor hoe jij, Fiona, als een ware rebel het onbesprokene aansnijdt, in het midden van het kerstgebeuren.'

In de turbulente wirwar van 2020 blies jouw album Fetch the Bolt Cutters een verfrissende wind door mijn leven. Te midden van de lockdown, toen de dagen zich aaneen leken te rijgen als een eindeloze, saaie soap, transformeerde jouw muziek mijn woonkamer in een epicentrum van vrijheid. Op de yogamat, tijdens mijn dagelijkse pilatesritueel, werden jouw krachtige klanken mijn metgezel, de enige manier om die verschrikkelijke YouTube-workouts door te komen.

Jij hebt altijd je eigen koers gevaren, dwars tegen de heersende stroming in, lak hebbend aan de regels van de glitter en glamour. In 1997, toen je amper twintig was, liet je de MTV-generatie sprakeloos achter met je dankwoord na het winnen van een muziekprijs: ‘Deze wereld is bullshit, trek je niets aan van wat wij denken dat hip is, hoe we ons kleden of wat we verkondigen. Volg je eigen pad.’ In de media werd je op genadeloze wijze als ‘ondankbare diva’ bestempeld. Maar jij liet je niet uit het veld slaan. Een groot deel van je legende ontspringt aan je vastberadenheid om gewoon te doen waar je zin in hebt, wars van alle geplogenheden. Je gooit muziek de wereld in op je eigen tempo en weigert sinds jaar en dag conventionele interviews af te leggen.

‘Weer een diner verpest. Zoveel diners verpest’, schrijft Sara Ahmed over de feminist killjoy.

Ik zet je plaat weer op tijdens het schrijven van deze tekst, en vraag me af of je ooit Sara Ahmeds werk hebt verkend. Het concept van de feministische spelbreker, de feminist killjoy, schemert namelijk door in al je nummers. In mijn persoonlijke favoriet, ‘Under the Table’, zing je over het verstoren van een diner wanneer iemand iets zegt wat je niet bevalt. Zelfs de verfijnde wijn kan ‘dit vuur’ niet doven. Vrij vertaald zing je: ‘Schop me maar onder de tafel zoveel je wil, ik zal niet zwijgen, ik zal niet zwijgen.’ Aanvankelijk klinkt het spottend, maar de herhaling wordt bijna een koortsige mantra. Op een lyrische en komische wijze nodig je de luisteraar uit om zich te bevrijden van de ketenen van een gesmoorde beleefdheid en haar stem te laten horen wanneer het haar behaagt.

Ook in Ahmeds werk maakt de feminist killjoy regelmatig haar opwachting aan een eettafel: ‘Weer een diner verpest. Zoveel diners verpest’, schrijft Ahmed in haar boek The Feminist Killjoy Handbook. Woorden waarin ik mezelf herken. Als jongste dochter in een gezin dat, ondanks zijn progressieve en vrijdenkende houding – zeker naar Ethiopische maatstaven – toch vasthield aan enkele traditionele denkpatronen, heb ik menig diner weten te vergallen. Vaak omdat ik niet zomaar alles slikte (eerlijk waar, dit is een onbedoelde woordspeling), of omdat ik onderwerpen aansneed die als ‘ongemakkelijk’ werden bestempeld. Als ik weer zie hoe de vrouwen van de familie zich tijdens de feesten uitsloven in de keuken, terwijl de mannen in de sofa met een biertje in de hand over wereldse zaken praten, kan ik niet zwijgen. Ik moet dan altijd even de vinger op de zere plek leggen. En ja, wat later roep ik luidkeels op om ook een handje toe te steken met de afwas, dan doen ze tenminste nog iets. Altijd werd ik gezien als de amokmaker, degene die de mensen niet gewoon in vrede kon laten eten. ‘Kon je niet gewoon op je tong bijten?’, kreeg ik dan te horen. Terwijl de provocatie van wat een ander zei of deed, onopgemerkt kon passeren.

Wat als de sfeer en harmonie gebaseerd zijn op onrecht en ongelijkheid?

Hoe ze ook spreekt – rustig, beheerst, kalm – de feminist killjoy, wordt meestal beschouwd als degene die de ruzie veroorzaakt, die de harmonie verstoort. Zeker als zwarte vrouw krijg je vaak het stereotype van de angry black woman opgeplakt als je niet de hele tijd een kamerbrede glimlach op je gezicht draagt en met de menigte meelacht. Eén kritische opmerking en je wordt verticaal geklasseerd als ‘lastig’ of ‘flauw’. De trope van de angry black woman is zowel de blauwdruk voor de feminist killjoy als haar verlengstuk, zoals zwarte feministische schrijvers als Audre Lorde en bell hooks schreven. De boze zwarte vrouw verstoort namelijk ook feministische vreugde, bijvoorbeeld door vormen van racisme binnen feministische stromingen aan te kaarten. Ook hier pleit ik wederom schuldig.

Fiona, zoals je weet, zullen velen van ons weldra opnieuw olijk rond de eettafel verzamelen, in een gezellig weerzien met familie van heinde en ver. Ik stel me jou voor te midden van dat tafereel. Er hangt een geforceerde vrolijkheid in de lucht die koste wat kost bewaard moet blijven. Iedereen draait om de hete brij heen. Die ene oom met een glaasje te veel op maakt een flauwe, lichtjes aangebrande mop en niemand geeft een kik. Want we willen de sfeer toch niet verpesten, zeker? Maar waarom eigenlijk? Is de sfeer zo fragiel dat ze volledig verpest kan worden door een weerwoord? Wat is die dwingende sfeer trouwens van allemaal gezellig opschieten met elkaar? Wat schuilt er achter die façade? Wat als die sfeer en harmonie gebaseerd zijn op onrecht en ongelijkheid? Wat als de sfeer enkel maar dient om een status quo te handhaven?

In het midden van het kerstgebeuren, waar iedereen doet alsof alles koek en ei is, gooi jij het Gaza-conflict op tafel.

Maar Fiona, jij spreekt. Aan die ene oom vraag je waarom hij discriminerende denkbeelden als grap verkoopt. En als het over politiek gaat, hou je je niet in. Je geeft je mening, onderbouwd met feiten en argumenten. Je gaat de discussie aan, zonder te schelden of te beledigen. Ik stel me voor hoe jij, Fiona, als een ware rebel het onbesprokene aansnijdt. In het midden van het kerstgebeuren, waar iedereen doet alsof alles koek en ei is, gooi jij het Gaza-conflict op tafel. Want spoiler alert: Kerstmis, hoewel in het Westen grotendeels ontdaan van enige christelijke betekenis, ontleent haar bestaansrecht nog steeds aan de geboorte van een baby in Palestina.

Je begint je betoog met keiharde feiten: meer dan 20.000 doden in Gaza, voornamelijk burgers. Daar zitten minstens 8.000 kinderen en 6.200 vrouwen bij. En niet te vergeten, 52.600 gewonden. Ongeveer 24.000 tot 25.000 Palestijnse kinderen zijn wees geworden door het genocidale bombardement van Israël, en zo'n 640.000 kinderen zijn dakloos omdat hun huizen met de grond gelijk zijn gemaakt. Je gaat verder met het citeren van cijfers van Euro-Med Monitor, een onafhankelijke ngo die actief is in Genève. Meer dan 1,85 miljoen mensen zijn ontheemd in de Gazastrook, zonder veilige schuilplaats te midden van mensonterende omstandigheden. En dan de infrastructurele vernietiging door Israël: 286 scholen, 1.356 industriële faciliteiten, 124 gezondheidsfaciliteiten (waaronder 22 ziekenhuizen), 221 scholen, 821 industriële faciliteiten, 142 moskeeën, 3 kerken en 140 perskantoren zijn getroffen. Je vertelt hoe dit alles in strijd is met het internationaal humanitair recht en de Conventie van Genève uit 1949, en bovendien geldt als oorlogsmisdaden volgens het Statuut van Rome waarop het Internationaal Strafhof is gebaseerd.

Je maakt de familie niet minder hecht, maar meer open.

En terwijl je spreekt over de gruwelen in Gaza, voeg je er nog aan toe dat wat er in Duitsland gaande is, een kapitale fout is. Je somt verschillende incidenten van cancel culture op (trouwens, waar blijven de tenoren op de rechterzijde die moord en brand schreeuwen over het spook van woke maar nu verdacht stil blijven?): van het annuleren van prijzen tot het verbieden van demonstraties en het oproepen tot denaturalisatie van kritische Palestijnen. Je legt een patroon bloot waarin kritische stemmen worden gesmoord, vaak met een vleugje xenofobie.

Je analyse is genadeloos, Fiona, en paradoxaal genoeg slaag je erin de sfeer te redden. Want de sfeer die de feminist killjoy aanvankelijk verpest, is een sfeer van onderdrukking en onverschilligheid. De sfeer die jij creëert, staat voor bevrijding en betrokkenheid. Je maakt de familiereünie niet minder gezellig, maar juist meer betekenisvol. De eettafel wordt niet somberder, maar levendiger en gepassioneerd. Je maakt de familie niet minder hecht, maar meer open.

Laat je niet tot zwijgen dwingen als spreken het beste voor je is. Laat je niet misleiden door te denken dat stilte de enige strategie is om de vrede in stand te houden. Die vrede is er allang niet meer.

Liefs,
Melat