Liefste Simon(e) van Saarloos

Elke vrijdag pent een van onze vijf vaste online correspondenten een brief. Deze week richt Heleen Debeuckelaere zich tot de Nederlandse schrijver-filosoof die net een boek uit heeft over de zin en onzin van herdenken. Hoe gaan we in het heden om met het verleden, en welke politiek steekt daarachter?

Ik verschoot een beetje toen ik jouw Instagramberichtje zag. Je had een story gemaakt over de presentatie van jouw nieuwe boek Herdenken herdacht en had mij daarin getagd. Ik begreep niet waarom ik in jouw bericht vermeld werd?

Je verduidelijkte dat iets later in mijn privé-berichten: ‘Dag Heleen, ik wilde je eigenlijk al eerder berichten, om je te bedanken voor jouw stuk ‘Het trauma van een ander’ in de bundel ZWART. Ik citeer jouw stuk in mijn nieuwe boekje, dat dit weekend verschijnt.’

Nu is het aan mij om jou te bedanken. Eerst en vooral voor het strelen van mijn diep verstopte, maar gigantische schrijversego. Als je dingen schrijft, gaan die de wereld in, maar na een eerste storm wordt het ijzig stil. Wie weet wat mensen uit die tekst halen? Hebben ze wel begrepen wat ik hen wou vertellen?

Herdenken en vergeten vervormen constant het weefsel waarop we onze samenleving bouwen.

Ten tweede wil ik je bedanken om te schrijven wat je hebt geschreven. Toegegeven, toen ik in eerste instantie de titel van jouw boek zag, werd ik pisnijdig. Het soort van nijdig dat je wordt als iemand een van jouw onafgewerkte gedachten pijnlijk goed heeft onderzocht, er vervolgens totaal andere vragen dan de jouwe aan heeft gesteld en dat dan perfect heeft neergeschreven.

Ik ga hier niet woord voor woord overlopen wat je allemaal hebt besproken in Herdenken Herdacht. Dat weet jij natuurlijk al, en dit is bovendien geen recensie. Wie meer wil weten over de spontaniteit van Hanna Arendt, queer vergeten, wit herinneren of chaotisch herdenken, kan jouw boek best zelf lezen. Ik zou niet durven te beweren dat ik jouw tekst eer kan aandoen.

Denken over herdenken is als staren naar de nachthemel. Je zoomt in op een of ander puntje in de verte, maar het geheel is zo overweldigend en fascinerend dat je blik telkens gaat dwalen. Wanneer je die ene ster van 30 seconden eerder terug wil vinden, lukt dat niet meer. Alles ziet er weer anders uit. Het is bij uitstek een van de moeilijkste en meest boeiende dingen om te doen.

Herdenken en vergeten creëren en vervormen constant het weefsel waarop we onze samenleving bouwen. Het is politiek, het is overleving, het probeert vergeefs moreel te zijn. Ik kan geen theaterstuk, tentoonstelling of boek tot mij nemen zonder na te gaan wat voor verhaal dit werk mij wil vertellen over wie wij zijn. Ik kan geen tweet bekijken of politicus beluisteren zonder mij af te vragen welke tactiek er aangewend wordt om mij van dat verhaal te overtuigen.

Het verleden tot heden maken is een van de meest effectieve politieke strategieën die een politieke minderheid kan hanteren.

In 2014 studeerde ik af van de opleiding Geschiedenis aan de Universiteit van Gent. Het merendeel van mijn studies zat ik wat aan te modderen: taken niet indienen, vuistdikke cursussen op één avond uit mijn hoofd proberen te leren en ander dom gedoe. Voornaamste oorzaken voor al dat gepruts waren te veel uren voor en achter de bar, een explosieve relatie en een vertraagd volwassenwordingsproces.

Maar er was ook een groot ongemak over hoe wij leerden geschiedenis te ervaren: lineair, altijd vooruitschrijdend, op zoek naar het hoogtepunt van menselijkheid. De chaos van mijn dagelijkse bestaan deed vermoeden dat dit het niet kon zijn.

Jij vraagt je af of het wel nuttig is om ‘verborgen geschiedenissen’ bloot te leggen. Na het zoveelste onderzoek of de zoveelste waarheidscommissie die geen reële impact op de realiteit heeft gehad, weten we dat ‘Never Again’ lege woorden zijn.

Je vraagt je zelfs af of het transparant maken van onze historische fouten wel zo moreel is: ‘Ik vraag me af of meer zichtbaarheid (van slachtoffers, feiten, getuigenissen) werkelijk tot meer rechtvaardigheid leidt: als zichtbaarheid tot acceptatie moet leiden, is er altijd een tekort aan aandacht en acceptatie voor die mensen en bestaansvormen die onzichtbaar blijven.’ Dat is een van de rode draden uit jouw essay.

Het verleden kan op verschillende manieren worden ervaren.

Maar ik ga niet (helemaal) akkoord. Het verleden tot heden maken is een van de meest effectieve politieke strategieën die een politieke minderheid kan hanteren. Kijk er maar eens de renaissance van de Vlaamse beweging dankzij uitgekiende herdenkingsstrategieën op na.

De praktijk van die beweging, en bijvoorbeeld ook de Madres van de Desaparecidos in Argentinië, wordt uitgebreid besproken in het werk van historici Berber Bevernage en Koen Aerts. Het is overigens dankzij hun onderzoek dat ik in mijn laatste jaar geschiedenis aan de unief eindelijk grip kreeg op wat er op mijn maag lag.

Bevernage en Aerts stellen dat de Madres en de Vlaamse nationalisten zich anders tot het verleden verhouden dan het huidige ‘presentisme’ (het idee dat het verleden onmiddellijk voorbij is), en er zo in slagen om een ‘burdened past’ in het heden te houden en er effectief een ‘haunting past’ van te maken.

Het verleden kan op verschillende manieren worden ervaren. Een ‘irreversible past’ wijst op wat is geweest (having-been, avoir-été) en geldt als een vluchtig, altijd verdwijnend verleden. Dit is hoe het presentisme vandaag het verleden een plek geeft: als iets wat achter ons ligt, binnen een streng lineair schema.

Dat altijd aanwezige verleden is ook een emotionele en spirituele reddingsboei.

Daartegenover staat een ‘irrevocable past’: die is vast en onveranderlijk en blijft altijd aanwezig in het heden (having done/ having been done to). Anders dan bij het ‘irreversibele’ verleden wordt de afstand ertoe niet groter naarmate de tijd voorbijgaat. Dit blijvend nabije verleden valt dan ook niet af te sluiten, zoals dominante historiciteitsregimes proberen via amnesie, waarheidscommissies, herstelbetalingen of retributieve gerechtigheid.

Beste Simon(e), dat altijd aanwezige verleden is mijn manier om zin te geven aan mijn pijnlijke geschiedenissen, net zoals die van iedereen rondom mij. Naast een politieke strategie is het een emotionele en spirituele reddingsboei. Misschien hoeven we verborgen geschiedenissen zelfs niet bloot te stellen in de hoop dat ze ons zo rechtvaardigheid brengen. Misschien kunnen we ze benaderen zoals we met de kunsten doen: als heling, vervollediging, altijd rondom ons, altijd aanwezig.

Wat denk je?

Grote groeten,

Heleen

---