Met 'Us' toont Jordan Peele hoe louterend horror kan zijn

Twee jaar na zijn doorbraakhit Get Out komt Jordan Peele op de proppen met een nieuwe mokerslag: Us. In deze benauwende horrorfilm schuwt de Amerikaanse cineast opnieuw de maatschappijkritiek niet.

Met zijn inmiddels tot klassieker gepromoveerde debuut Get Out (2017) opende regisseur Jordan Peele de ogen van blanke liberalen voor wat hun zwarte medemens al lang wist: dat ze lang niet zo liberaal zijn als ze zelf wilden geloven. Peeles concrete invulling van het onderhuidse racisme in Amerika in deze film was hilarisch, doodeng en waanzinnig doeltreffend.

Naast een dolle rit is Us ook opnieuw een confronterende spiegel, waarachter uiteenlopende invalshoeken schuilgaan.

Niet moeilijk dat er reikhalzend werd uitgekeken naar Us (2019), Peeles gehypete opvolger. Deze gaat – misschien onverwacht – niet expliciet over rassenhaat, maar toont wel opnieuw de maatschappelijke relevantie van horror. Al was het maar omdat het genre ons openstelt voor onderliggende thema’s door ons eerst onze nagels te laten stukbijten. Want naast een dolle rit is Us ook opnieuw een confronterende spiegel, waarachter uiteenlopende invalshoeken schuilgaan.

Woke in hypnose

Daarin verschilt Peeles nieuwste alvast weinig van zijn debuut Get Out want ook die functioneert op verschillende niveaus. Met deze film over een zwarte man die de schoonouders van zijn blanke vriendinnetje voor het eerst ontmoet, kleedde Jordan Peele het horrorgenre uit door de ‘witheid’ ervan aan te klagen. Zo legde hij verschillende mechanismen bloot die confronterend waren voor de blanke middenklasse en pijnlijk herkenbaar bleken voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap – zoals de betuttelende manier waarmee met de eerste groep soms met die tweede omgaat.

Met Get Out kleedde Jordan Peele het horrorgenre uit door de ‘witheid’ ervan aan te klagen.

Om visueel te maken op welke manier Afro-Amerikanen het zwijgen wordt opgelegd, creëerde Peele in Get Out ‘the sunken place’, een plek waar je in staat van hypnose terecht komt. Deze metafoor voor onderdrukking contrasteert fel met het sociale bewustzijn dat we vandaag als woke omschrijven, omdat het al je zintuigen dempt in plaats van hen volledig te openen om ‘waakzaam’ te kunnen zijn. Want naast een beklijvende visuele weergave van de zwarte strijd, symboliseert die gezonken plek volgens Peele evengoed de situatie van vrouwen, Latinos en elke andere minderheid die niet gehoord wordt.

Sociale spanning

Zo zette Get Out twee jaar geleden ‘sociale horror’ weer stevig op de kaart. Ook Us behoort tot dat subgenre, al is het iets subtieler. De scream factor ligt bij Peeles tweede film hoger en de situaties zijn extremer, maar de sociale commentaar is een pak minder expliciet dan in zijn debuut. Zo wordt er bijvoorbeeld niet uitdrukkelijk naar ras verwezen, behalve in bijna elke recensie: omdat het zo hard opvalt dat een zwart middenklassegezin de centrale rol speelt, zonder dat hun ras een issue is. Op die manier confronteert de film ons opnieuw met de overrepresentatie van de blanke man en maakt het er dus onderliggend tóch een issue van.

In sociale horror is ‘het kwade’ afkomstig van een uitvergroting van een probleem, angst of onrechtvaardigheid in onze huidige samenleving.

In sociale horror is ‘het kwade’ afkomstig van een uitvergroting van een probleem, angst of onrechtvaardigheid in onze huidige samenleving. Iets wat Peele ook zag bij veel van zijn inhoudelijke en stilistische invloeden: Don Siegels Invasion of the Body Snatchers verbeeldde in 1956 het onbehagen dat de Koude Oorlog veroorzaakte en de angst voor ‘de ander’, terwijl Bryan Forbes’ The Stepford Wives (1975) en Roman Polanski’s Rosemary’s Baby hun ontregelende licht werpen op de angst van de mannelijke kostwinner om binnen het gezin aan belang en gezag te moeten inboeten.

In die traditie schetste Get Out een beeld van een schijnbaar progressieve klasse die stilzwijgend hun geprivilegieerde positie wil bewaren en becommentarieert Us nu de onhoudbare sociale ongelijkheid in de VS en de rest van de wereld.

Us vs. U.S.

Peele doet dit door in te zoomen op een familietrip. Dertig jaar nadat Adelaide in een spiegelpaleis op het strand van Santa Cruz haar dubbelganger ontmoet, trekt ze met haar gezin naar datzelfde strand. Na enkele verontrustende voortekenen staat er ’s avonds op hun oprit een identiek gezin in rode jumpsuits.

Doppelgängers zijn niet nieuw in cinema, en bijna zonder uitzondering zijn ze doodeng. Het is verontrustend om jezelf letterlijk in de ogen te kijken. In Us kijken de personages niet alleen zichzelf aan (Us), maar in principe de hele samenleving (of U.S.). Het is geen toeval dat Adelaides evenbeeld de vraag wie zijn jullie? beantwoordt met we are Americans. Peele wil een nieuw soort monster creëren dat veruiterlijkt op welke manier we onze eigen ergste vijand zijn.

Peele wil een nieuw soort monster creëren dat veruiterlijkt op welke manier we onze eigen ergste vijand zijn.

In deze mythologie, die iets wegheeft van de schaduwwereld van Plato – expliciet gemaakt in een prachtig shot van de lange schaduwen van het gezin op het strand – is het onmogelijk om de twee kanten van een persoonlijkheid te verzoenen. Net zoals het onmogelijk lijkt in Amerika om gemeenschappelijke grond te vinden tussen arm en rijk, of links en rechts.

Walgelijke motivatie

De hedendaagse filmcatalogus geeft ons een beeld van de verwarrende tijden waarin we leven. De populariteit van horror is daar een duidelijk voorbeeld van. De kritische en financiële successen van onder andere Get Out, Hereditary (2018) en A Quiet Place (2018) zijn niet toevallig. Enge films zijn in staat om onze ongrijpbare en vage angsten om te zetten in levende wezens, in monsters en dubbelgangers. Angst, net als humor, kan ons ontvankelijk maken voor nieuwe inzichten en onze blik openen.

Veel van onze angsten zijn universeel en hebben te maken met sterfelijkheid en machteloosheid. Angst is een heel persoonlijke emotie maar heeft ook een belangrijke link met de maatschappij. Martha Nussbaum onderzoekt dit in haar boek The Monarchy of Fear: A Philosopher Looks at Our Political Crisis (2018). Een van de aspecten die ze beschrijft, is de fysieke walging of afkeer die personen voelen bij de aanblik van sommige anderen en de manier waarop die disgust een politiek van uitsluiting in gang zet. Volgens Nussbaum is walging gemotiveerd door onze angst voor dierlijkheid en sterfelijkheid en wordt ze geprojecteerd op de fysieke kenmerken (reëel of ingebeeld) van een groep.

De willekeur en onredelijkheid van die emotie liggen aan de basis van heel wat sociale onrechtvaardigheden. Vroeger in sprookjes, en vandaag in film, ligt de schuld van het kwaad vaak bij lelijke en misvormde personages. Ook in Us ligt de oorzaak van alles wat er misgaat bij misvormde versies van onszelf. Die ander lijkt misschien op ons, maar is toch totaal verschillend en ‘verdient het’ om de schuld te krijgen. Nussbaum zegt letterlijk dat we door walgelijke eigenschappen aan anderen toe te schrijven, onze blik terug op onszelf werpen en ons moeten realiseren dat wat we haten in anderen, eigenlijk onszelf is. Us, dus.

Auteurs van de angst

Terwijl politieke leiders angst gebruiken om verdeeldheid te zaaien en angststoornissen een ware epidemie vormen, wekt Jordan Peele angst op om catharsis in gang te zetten. Omdat het afmaken van je eigen demonen – of je eraan overgeven – enorm louterend kan zijn en ruimte schept voor verandering. Dat demonstreert Us meesterlijk in bepaalde scènes.

Terwijl politieke leiders angst gebruiken om verdeeldheid te zaaien, wekt Jordan Peele angst op om catharsis in gang te zetten.

De voldoening van het kwaad te overwinnen nadat je het in de ogen hebt gekeken – zéker wanneer dat kwaad in jezelf schuilt – is moeilijk te evenaren op een andere manier dan op het witte doek. De regisseur van Scream en Nightmare on Elm Street, Wes Craven, wist dat ook. Volgens hem wordt de mens constant belaagd door reële en verschrikkelijke gevaren. Door verhalen te vertellen kunnen we die angsten op een rij zetten en bevatten. Het is een manier om rationeel met onze paniek om te gaan.

Hierdoor is het horrorgenre dan ook een speeltuin voor avontuurlijke auteurs omdat je zelfs met een klein budget heel wat voor elkaar krijgt. De lonen van de acteurs zijn doorgaans laag omdat de duurste sterren zich niet met horror ‘inlaten’. Daarnaast voltrekt de actie zich gewoonlijk op weinig locaties – wat de kosten aanzienlijk kan drukken. Combineer die bespaarmethodes met een loyale fan base en je krijgt een betrouwbare return on investment én de vrijheid om te vertellen wat je wil.

Eigentijdse stem

Jordan Peele amuseert zich dan ook te pletter in die speeltuin. Zijn eigentijdse combinatie van laugh-out-loud humor en scream-out-loud horror levert hem al na twee films een beproefd recept op voor sociale commentaar en innerlijke reflectie, dat hem prompt promoveerde tot één van de interessantste stemmen in hedendaagse cinema. Hij zet in de verf hoe onbegrensd horrorfilms zijn en ze elk aspect van het mens-zijn kunnen behandelen. In Us zet hij vanaf de eerste seconde de toon met een overweldigend oog voor detail, en schept een onbehaaglijk gevoel dat de hele prent niet meer verdwijnt.

Als een hedendaagse Cassandra, die ziet wat er gaat komen maar niet wordt geloofd, is Adelaide een angstige verpersoonlijking van ons allemaal. Peeles films, meer nog dan de andere populaire horrorfilms van het moment, zijn een veruitwendiging van onze ongerustheid en een katalysator voor reële, fysieke veranderingen.

En niet onbelangrijk: ze zijn een streling voor het oog en (dankzij de fantastische soundtracks) het oor. Zelfs als ze geen louterend effect op je hebben, bieden ze sowieso de kans om anderhalf uur te verdwijnen in een fijne – zij het sinistere – filmervaring.