Midsommar: angst voor het rurale archetype

Was de horrorfilm nog niet zo heel lang geleden ten dode opgeschreven, dan beleeft het genre nu een kwalitatieve renaissance. Voorlopig hoogtepunt van die kritische herwaardering lijkt de Amerikaanse cineast Ari Aster. Voor zijn eerste film Hereditary kreeg hij terecht elke mogelijke lauwerkrans. Maar met zijn tweede film Midsommar, in de zalen sinds begin deze maand, valt hij in herhaling op de slechtst mogelijke manier.

Het begon voor de horrorfilm allemaal (opnieuw) met It Follows (2014), een low-budget film van David Robert Mitchell die onverwachts uitgroeide tot een publiekshit door zijn cocktail van zorgvuldig opgebouwde suspense en een verhaal dat als metafoor kon dienen voor zowel het doorgeven van seksueel overdraagbare aandoeningen als de specifieke achtervolgingswaanzin die deel uitmaakt van de moderne date-wereld.

Vervolgens kregen we in The Witch (2015, Robert Eggers) de coming-of-age van een heks voorgeschoteld: niet als de val van een moreel dubieuze jonge vrouw, maar net als de ontsnappingsroute uit het patriarchale systeem dat haar onderdrukt en zo dus gecreëerd heeft.

Net als in voorganger Hereditary hanteert Aster ook nu een tergend traag klokwerkmechanisme

In Get Out (2017, Jordan Peele) en It Comes at Night (2017, Trey Edward Shults) werden respectievelijk de Amerikaanse rassenkwestie en de heroplevende angst voor de Vreemde onder de horrorloep genomen. En in het reactionaire A Quiet Place (2018, John Krasinski) bleek de echte gruwel niet afkomstig van de geheimzinnige wezens die hoogsensitief waren voor geluid, maar van de vader die ze als excuus gebruikte om zijn gezin compleet repressief te beschermen.

Stuk voor stuk waren het niet alleen huiveringwekkende, maar vooral meergelaagde horrorfilms, met een diepere kritische intentie. Hun succes valt niet los te zien van de moeilijke verhouding tot de Ander die onze westerse samenleving meer dan ooit bezighoudt. Het voorlopige sluitstuk van die beweging kwam er met Hereditary (2018, Aster) en Us (2019, Peele), films waarin de Ander zelf deel uitmaakte van het gezin dat in de meeste van deze films nog steeds centraal staat.

In Midsommar lijkt Aster die verhouding aanvankelijk om te draaien. Een groep Amerikaanse universiteitsstudenten gaat de ander zelf opzoeken, wanneer ze tijdens hun zomervakantie naar Zweden trekken om een midzomerfestival bij te wonen van de commune waarin één van hun vrienden opgegroeid is.

Net als in voorganger Hereditary hanteert Aster ook nu een tergend traag klokwerkmechanisme: van bij het begin worden radertjes in werking gezet die tweeënhalf uur lang ingenieus in elkaar blijven grijpen, tot we uitkomen bij de onvermijdelijke uitkomst die altijd al vastlag. Alleen lijkt de regisseur in Midsommar niet helemaal begrepen te hebben wat van zijn debuut één van de beste films van de afgelopen jaren maakte.

Mommy Issues

Over Hereditary beweerde Aster dat hij aanvankelijk geen horrorfilm wilde maken, maar een psychologisch gezinsdrama. De stap naar horror zette hij enkel om de film verkocht te krijgen in Hollywood, waar men nauwelijks nog geld veil lijkt te hebben voor films die niet gepromoot kunnen worden als uitgesproken genrefilms – zij het superheldenkitsch, komedies of dus horror.

In Hereditary kijk je ademloos mee naar een opeenstapeling van verwikkelingen die steeds meer gaan bevreemden.

Dat toont zich in de opbouw van Hereditary. Heel lang zien we hoofdpersonage Annie, gespeeld door Toni Colette, worstelen met de psychologische erfenis van haar zonet overleden moeder. Ze voelt zich gevangen in een gestaag voortstuwende stroom aan gebeurtenissen waarvan ze de betekenis maar niet kan duiden. En ook als toeschouwer kijk je ademloos mee naar een opeenstapeling van verwikkelingen die steeds meer gaan bevreemden.

Pas helemaal aan het eind krijgen we op alle vragen antwoorden in een niet bijster originele, maar wel vakkundig in scène gezette bovennatuurlijke finale. Daardoor zakt de film aan het einde volledig in en ontdoet hij zichzelf nogal gemakkelijk van de beloftes en verwachtingen die zo ijzingwekkend opgebouwd werden.

Maar dat betekent niet dat Hereditary een minder verpletterende indruk maakte. Voortdurend probeerde je als kijker te begrijpen wat er gaande is, in de ijdele hoop dat de zaken alsnog een halt toegeroepen konden worden. Precies die combinatie tussen niet-begrijpen en fascinatie maakte het perverse genot uit dat aan de basis van deze kijkervaring lag.

Geïsoleerde esthetiek

Niet zo in Midsommar. Het probleem van deze opvolger ligt erin dat je precies hetzelfde mechanisme gehanteerd ziet, maar al van bij aankomst in de commune weet wat er te gebeuren staat. Van zodra het scherm bevolkt wordt met in het wit geklede pastorale Zweden die geen gelegenheid onbenut laten om hun gasten geestverruimende drankjes aan te bieden, bestaat er geen twijfel meer over hoe deze vakantie kan aflopen.

De zekerheid over het onvermijdelijke slot maakt de film ietwat saai en zelfs nogal stupide.

Die zekerheid over het onvermijdelijke slot maakt de film ietwat saai en zelfs nogal stupide. Leunt het horrorgenre zwaar op de naïviteit van de karakters die aan zijn wetten onderhevig zijn, dan vraag je je bij deze groep antropologie- en psychologiestudenten voortdurend af waarom ze zo bitter weinig inschattingsvermogen aan de dag leggen. Zeker als daar hun eigen overleven van afhangt.

De enige conclusie is dat de bij voorbaat gemerkte slachtoffers, net als hun druïdistische gastheren, slechts handelen om het plot onherroepelijk vooruit te duwen.

Valt er dan in tussentijd niets te genieten? Zeker wel. Aster slaagt erin enkele bloedstollende scènes vorm te geven. Alleen al de eerste vijftien minuten van de film, waarin hoofdpersonage Dani de enige overlevende zal blijken van een panisch gezinsdrama, is een knap staaltje montagewerk.

Ook Dani’s volgende scènes met haar niet al te empathische geliefde Christian zijn van zo’n tenenkrullende realistische gruwel dat je naar het scherm wil schreeuwen dat ze hem moet dumpen. Nee, zij gaat met hem naar Zweden.

In dat eerste halfuur vóór de studiereis zit genoeg potentiële dreiging voor een volledige andere film, maar in Midsommar wordt dit psychologische portret slechts gebruikt om de loop van de gebeurtenissen te rechtvaardigen. Zij, de enige vrouwelijke studente, was labiel van bij het begin.

De tableaux vivants die de camera soms fetisjistisch lang kadreert, doen denken aan de zogeheten Levenstrilogie (Il Decameron, I Racconti di Canterbury en Il fiore della mille e una notte) van Pier Paolo Pasolini, waarin de folkloristische sfeer eveneens de achtergrond vormde voor verhalen over verval en verlies.

Maar waar Pasolini zich inschreef in een literaire traditie van volks en mythologisch denken van vóór de algehele rationalisering, gebruikt Aster slechts mythologische archetypes uit de geschiedenis van de horrorfilm en niet uit de eigenlijke volkstraditie: de labiele vrouw, de domme klootzak, de seksbeluste idioot en de enige die geen idioot is, maar voor zijn nieuwsgierigheid een zware prijs betaalt.

Midsommar gaat met zijn eigen mythologie om zoals zestienjarigen in de H&M t-shirts kopen met opdrukken van The Ramones en Sex Pistols.

De beelden die hij opdient, zijn dan ook mooi ogende gerechten die bij de eerste messteek volledig imploderen. Ze betekenen niets. Midsommar gaat met zijn eigen mythologie om zoals zestienjarigen in de H&M t-shirts kopen met opdrukken van The Ramones en Sex Pistols. Het ziet er goed uit, maar de esthetiek is volledig losgekoppeld van de politieke, socio-economische en ethische stromingen waarbinnen die esthetiek ooit ontstond.

Waarom heeft de grote eettafel deze zonderlinge vorm? Wat zit er achter het behang waarmee de communale gebouwen opgesierd zijn? Vanwaar die neiging om urenlang in formatie te blijven staan? Van alle rituelen die de Zweden ten beste geven, blijft de betekenis ons onduidelijk. Hoewel de verkiezing van de Meikoningin veelvuldig aangekondigd wordt, krijgen we nooit zelfs maar het begin van een uitleg over waarom deze verkiezing zo belangrijk is. Niemand lijkt te weten waarom dat hele Midzomerfeest georganiseerd wordt, behalve dan omdat het midzomer is.

Dit maakt het in elk geval niet geloofwaardiger dat de Amerikaanse studenten ondanks alles in de ccommune blijven omwille van het antropologische onderzoek waaraan ze die willen onderwerpen. Andere motiveringen voor hun volharding biedt Aster sowieso niet aan.

Clash der Culturen

Waar gaat deze film dan over, als er geen antropologische of psychologische redenen voorhanden zijn om de film betekenisvol tegen het overdadige zonlicht te houden? In het hart van Midsommar woedt de zogeheten cultuuroorlog die de (westerse) wereld vandaag lijkt te verscheuren.

Mocht deze commune zich in het binnenland van Amerika bevonden hebben, hadden we Hillary Clintons deplorables kunnen herkennen.

Aan de ene kant hebben we hoogopgeleide, individualistische, misschien zelfs elitaire wereldburgers die denken vakantie te kunnen nemen in het bestaan van zij die zich aan de andere kant van de strijd bevinden: de archaïsch aandoende natuurmensen die in een commune leven en in innige relatie staan tot hun geboortegrond en de traditie die hun voorouders hen hebben overgeleverd.

Mocht deze commune zich in het binnenland van Amerika bevonden hebben, hadden we Hillary Clintons deplorables kunnen herkennen – vooral omdat deze mensen ook in Midsommar enkel voorgesteld en begrepen kunnen worden door hun milieu (verdere consideratie lijken zij niet waard te zijn).

Bij gebrek aan een betekenisvolle mythologie waarbinnen de commune functioneert, worden ze vanzelf een karikatuur waarin alt-right en de hippies elkaar kunnen ontmoeten. Zo is de angstwekkende Ander aan beide kanten van het spectrum vertegenwoordigd.

Omdat de film zich in Europa afspeelt, worden we bovendien bestookt met vooroordelen over de ondergang van dit avondland. Eén van de rituelen die de Amerikanen voor de kiezen krijgen, is bijvoorbeeld de vrijwillige levensbeëindiging van twee zeventigers die zich, in herhaalde slow-motion, van een klif storten.

De optelsom van dit ratjetoe aan zowel reactionaire als progressieve schrikbeelden is niet veel meer dan een exotisme van de rurale levensstijl.

Ook drugs zijn alomtegenwoordig en in één van meest zorgwekkende scènes wordt all-American boy Simon symbolisch gecastreerd tot een louter ejaculatorisch rekwisiet in een seksscène die vooral een overgangsritueel in een matriarchale cultus lijkt. Het kind dat zo verwekt wordt, zal door de volledige commune opgevoed worden, omdat het gezin als hoek van de samenleving (en de man aan het hoofd daarvan) als gedateerd werd afgeschreven. Desalniettemin dienen de vrouwen goedkeuring te krijgen om zich voort te mogen planten (van seks om andere redenen is geen sprake) en zijn het nog steeds deze broedmachines die moeten instaan voor de opvoeding van de kinderen.

De optelsom van dit ratjetoe aan zowel reactionaire als progressieve schrikbeelden is niet veel meer dan een exotisme van de rurale levensstijl. De verwijzingen naar incest mochten dan ook zeker niet ontbreken.

Beeld je in dat de commune zich op het Afrikaanse continent had bevonden en net zo onduidelijk geportretteerd werd, zouden de makers dan weggekomen zijn met dit al te gemakkelijke en ondoordachte archetype?

Weer de Ander

Wat de film aan het einde van de dag al te licht maakt, is de duidelijkheid waarmee Aster stelling neemt in de cultuuroorlog die hij in zijn film verbeeldt: dit is wat er gebeurt wanneer je wegtrekt uit de stad, haven van beschaving, en verzeild geraakt in het moerassige land van de barbaren – hoe zonovergoten dat ook moge lijken.

Dat diezelfde barbaren aan het slot de overwinning lijken te behalen, doet geen afbreuk aan de ideologische keuze die de film in essentie maakt. Het is kentekenend dat de enige vrouw in het Amerikaanse gezelschap ten prooi valt aan de verlokkelijke roep van een communistisch bestaan waarin zij verlost wordt van de last zichzelf, een individu, te zijn.

De boodschap voelt overduidelijk: verlaat de stad niet, want daarbuiten leven geen mensen.

Het is haar psychologisch problematische achtergrond als overlever van een gezinsdrama die de hele film op gang trok, en het is ook met het bloedige botvieren van haar meest basale instincten dat de brandende apotheose wordt bereikt. De boodschap voelt daarom ook overduidelijk: verlaat de stad niet, want daarbuiten leven geen mensen.

Als het inderdaad zo is dat de renaissance van de horrorfilm begrepen kan worden door een nieuwe verhouding tot de ander, dan zijn die anderen met Midsommar weer naar de achtergrond gedrongen en kunnen wij gewoon weer al onze angsten op hen projecteren. Allemaal tegelijk, zodat ze zeker niet de kans krijgen aan onze argwanende blik te ontsnappen.

---