MOOOV toont de andere kant van Bollywood

Nergens worden er zoveel films gemaakt als in India. Zeker de zang- en dansfilms die Bollywood typeren, vinden internationaal gretig aftrek. De #india-selectie van filmfestival MOOOV toont dat er ook Indiase films zijn die sociaal-politieke thema’s tackelen en kritischer uit de hoek komen. Welk beeld schetsen zij van India?

Vicky rent, springt en vliegt in dramatische slow motion over de daken van Punjab naar zijn geliefde, de vrijgevochten en pittige Rumi, in Husband Material (2018), de nieuwe energieke Bollywoodproductie van creatieve duizendpoot Anurag Kashyap. Tijdens de vele dansscènes zorgen fleurige traditionele outfits voor een duidelijk kleurcontrast met de smoezelige straten; de snelle montage zorgt voor dynamiek en uit de opzwepende soundtrack klinkt een veelbelovende belofte: ‘De tijden zijn zo veranderd dat de oude liefdesverhalen een update nodig hebben.’ Wat is die update? En hoe krijgt die vorm in de Indiase cinema?

De veelgeprezen Kashyap was in het verleden al eens te gast op MOOOV en is bekend als producent van Indiase kaskrakers als Udaan (2010). Daarnaast regisseerde hij onder andere Gangs of Wasseypur (2012) en Masaan (2015). Nog voordat er in zijn recentste film, Husband Material, een woord gesproken wordt, weet je als toeschouwer al dat je naar een Indiase film zit te kijken. Zelfs als je er nog nooit een gezien hebt.

De Hindi-gesproken films uit ‘Bollywood’ vormen samen met anderstalig gesproken films, zoals de Tamilfilm en Telugufilm, de Indiase cinema, de grootste ter wereld.

De zang, dans en eindeloze zwijmelromantiek van Bollywood zijn waarschijnlijk het eerste waar men aan denkt bij Indiase cinema. Het zijn beelden die via reclames, videoclips, tv-series en andere populaire cultuuruitingen deel zijn gaan uitmaken van ons visuele geheugen.

De Hindi-gesproken films uit ‘Bollywood’, een samentrekking van Bombay en Hollywood, vormen samen met anderstalig gesproken films, zoals de Tamilfilm en Telugufilm, de Indiase cinema, de grootste ter wereld, want in tegenstelling tot wat velen denken, is die eer niet voor Hollywood weggelegd. Op de term Bollywood is overigens steeds meer kritiek te horen. Niet alleen is Bollywood geen plaats en worden de films op vele locaties geproduceerd, ook klinkt het op deze manier als het kleine broertje van Hollywood, wat het verre van is.

Het bekendste genre uit de Indiase mainstreamcinema is de dromerige Masala-film. Masala betekent letterlijk gevarieerde mix. Kenmerkend voor deze films is dan ook de wisselwerking tussen komedie, drama, actie en romantiek, vrijwel altijd met een flinke dosis musical.

Daarnaast zijn filmliefhebbers vast ook vertrouwd met een andere Indiase cinema, de onafhankelijke Parallel Cinema, die geldt als de tegenhanger van de commerciële mainstreamfilms en in oorsprong heel wat gelijkenissen vertoonde met het Italiaanse neorealisme uit de jaren vijftig.

De #india-selectie op MOOOV daagt je uit om op een sociaalkritische manier naar droomwerelden te kijken.

De films van de Parallel Cinema onderscheiden zich door hun serieuzere onderwerpen, een realistische of naturalistische stijl, veel symboliek en een scherpe houding ten opzichte van sociaal-politieke thema’s. De zang- en dansroutines uit de mainstreamfilms ontbreken doorgaans.

Op MOOOV draaide dit jaar in het focusprogramma #india een selectie aan films die een verbredende en verdiepende noot toevoegt aan dit heersende dualistische beeld van de Indiase cinema. Deze films zorgen voor een nieuw geluid dat niet alleen de zo bekende Indiase droomwereld toont. Ze deinzen er niet voor terug de grootste sociale problemen duidelijk te benoemen en actief in beeld te brengen, terwijl zang en dans zeker niet ontbreken — deze films zijn tenslotte ook entertainment. De selectie op MOOOV daagt je uit om op een sociaalkritische manier naar de droomwerelden te kijken.

Bulbul Can Sing (Rima Das, 2018) leunt binnen de selectie op MOOOV het dichtst aan bij de typische Parallel Cinema-film. Het is een poëtisch coming-of-age-verhaal over de vriendschap tussen twee pubermeisjes en een -jongen op het traditionele platteland. De worsteling van de jongen met zijn seksuele identiteit wordt dapper geadresseerd. De camera blijft confronterend lang hangen op zijn gezicht, nadat hij weer eens door jonge kinderen is gepest. ‘Ben ik de enige?’, snikt hij. ‘Ik kan er ook niks aan doen dat God mij zo gemaakt heeft.’

Het expliciet in de verf gezette contrast tussen klassieke tienerproblemen, zoals te laat komen voor de schoolbus, en heftige, dramatische scènes, zoals die waarin de meisjes in elkaar geslagen worden omdat ze met hun vriendjes aan het zoenen waren in het struikgewas, wijst op een poging het taboe te doorbreken. Als een van de meisjes zelfmoord pleegt, is de enige conclusie van het dorp dat ze aan haar ouders had moeten denken. Op dat moment is de romantiek ver te zoeken en klinkt maatschappelijke aanklacht oorverdovend. De boodschap aan het einde is veelzeggend: ‘Als je te veel naar andere mensen luistert, verpest je je leven. Luister naar je hart.’

Widow of Silence (2018), winnaar van de Canvas-award voor beste film op MOOOV, gaat nog een stapje verder in het bespreekbaar maken van gevoeligheden. Regisseur Praveen Morchhale focust op het verschijnsel van ‘halfweduwen’ in Kashmir, vrouwen wier man ontvoerd is door het Indiase leger en die op zoek naar hun echtgenoot of hun overlijdensverklaring in de bureaucratische mangel gevangen zitten.

Er is een groot visueel contrast tussen de Bollywoodfilms – met gemiddeld zo’n drieduizend shots – en het voornamelijk met non-acteurs opgenomen Widow of Silence.

Veelzeggend voor de onbespreekbaarheid is dat Morchhale, geboren en getogen in India, niet eens bekend was met het fenomeen. Hij leerde pas van het bestaan van deze vrouwen na een artikel op de website van de BBC. Gegrepen door het verhaal en vanwege het uitblijven van geld besloot hij zijn derde film eigenhandig te produceren. Geliefd en gelauwerd in het buitenland, onder de mat geveegd in India.

Er is een groot visueel contrast tussen de Bollywoodfilms – met gemiddeld zo’n drieduizend shots – en het voornamelijk met non-acteurs opgenomen Widow of Silence dat slechts 240 shots telt. Dit trage ritme is essentieel voor deze film. De long take geeft de toeschouwer de vrijheid om zelf zijn denkruimte te scheppen.

Dat neemt niet weg dat de symboliek er dik bovenop ligt. Hoofdpersoon Aasia is doorlopend aan het wachten op de taxi en zodoende ook op de volgende stap in haar leven, die haar door de corrupte ambtenaren niet gegund wordt; heen en weer rijden in een taxi staat zo gelijk aan van het kastje naar de muur gestuurd worden. De provinciale beambte waar ze uiteindelijk bij belandt lacht smalend wanneer hij haar vertelt dat de overheid erg machtig is, en als ze het overlijdenscertificaat van haar man wil, ze dus wel haar land moet verkopen aan hem of met hem naar bed moet. Aasia blijft trouw aan zichzelf, maar heeft het niet makkelijk: ‘Tegelijk in de hemel en hel wonen is niet eenvoudig.’

Met het verschijnen van de Oscarengenomineerde cricketfilm Lagaan: Once Upon a Time in India in 2001 van Ashutosh Gowariker en Aamir Khan Productions werd voor het eerst een tussenvorm van Bollywood en Parallel Cinema zichtbaar: grote producties die zowel als entertainment bedoeld zijn, als een stem aan sociale problemen willen geven. De Los Angeles Times omschreef het als ‘een liefdevolle hommage aan een populair genre met het niveau van een arthouse film’. Binnen het MOOOV programma zijn Husband Material en Gully Boy hier hedendaagse voorbeelden van.

Regisseur Anurag Kashyap, ook een van de pioniers van de tussenvorm in de Indiase cinema, zet in Husband Material dans en muziek centraal; een van de protagonisten, Vicky, is een DJ. De meer fundamentele thema’s in de film zijn echter sociaal kritischer. Een radiobericht aan het begin van de film ‘garandeert’ liefde bij een gedwongen huwelijk. Dat staat haaks op de ambities van Rumi, de vrouwelijke hoofdrol, die niet op haar mondje gevallen is en durft aan te geven wat ze wil en zoekt in het leven, getuige daarvan de vele feministische spreuken op posters in haar kamer.

Het huwelijk met de voor haar gekozen partner, Robbie, loopt dan ook mis, ondanks dat hij ‘geen escort, zuster of dienstmeid, maar een levensmetgezel’ wil. Op het moment dat de soundtrack stilvalt en zij daadwerkelijk naar elkaar kúnnen luisteren, komen zij alsnog samen. Een duidelijke aanklacht tegen de afgedwongen liefde.

Familiale tradities en gedwongen huwelijken zijn een terugkomend motief.

De energieke Hindi hiphopsoundtrack van Gully Boy (Zoya Akhtar, 2018) sleurt je mee de wereld in van rapper Murad. Ook hier staan muziek en dans centraal, maar meer nog dan in Husband Material worden ze ingezet op een sociaalkritische manier. De gevoelige en maatschappelijke teksten die Murad - een moslim - schrijft, gaan over klassenverschil, armoede, godsdienst en zijn kansarme milieu. Zijn geheime vriendinnetje Safeena gaat gebukt onder het strikte regime van haar ouders. Ze mag niet met jongens afspreken, uitgaan of concerten bezoeken, terwijl dat is wat ze het liefste van alles zou doen.

De hiphopscene blijkt Murads redding. Het is niet langer zo dat de zoon van een bediende dat zelf ook moet zijn, wordt hem verzekerd. ‘Je bent een artiest, waar je vandaan komt, maakt niet uit. Alle grote artiesten hebben ooit honger gehad.’ Ondanks een zoetsappig en voorspelbaar einde is de boodschap van de film heel duidelijk. ‘Ik ga mijn realiteit veranderen zodat het bij mijn dromen past.’ Andersom is het geen optie.

Er zijn veel overeenkomsten in de tussenvormfilms Husband Material en Gully Boy: de muzikale component zit verwerkt in het beroep van de hoofdpersoon; de vrouwelijke personages hebben een sterke mening, zijn vrijgevochten en assertief; de snelle, flitsende montage en heldere kleuren zorgen voor een gelikt beeld met een hoog entertainmentgehalte. Ook familiale tradities en de gedwongen huwelijken zijn een terugkomend motief.

Door de druk van die tradities in een hedendaagse setting te plaatsen, helpen deze tussenvormfilms niet alleen met het bespreekbaar maken van sociale thema’s, maar blijken ze hiervoor ook een uiterst efficiënte manier gevonden te hebben.

Beide films trokken in India veel toeschouwers naar de zalen in de eerste weken na verschijnen. Getrouw aan de lokale mainstream traditie, met hoge productionele standaarden en een belangrijke muziek- en danscomponent, voelen ze aan als een warm bad. Tegelijkertijd doet hun aanpak van gedurfde thema’s recht aan de werkelijkheid. India is een groot en complex land met een nog grotere complexiteit aan problemen die aan de orde van de dag zijn.

Hoewel er weinig thema’s zijn die níet ten tonele gevoerd worden in het #india-programma, worden ze vaak slechts oppervlakkig behandeld.

Dan rijst de vraag, die niet alleen in de Indiase samenleving, maar ook de westerse kijker met zichzelf confronteert. Is het een eerlijk beeld? De festivalselectie is vanuit een westers perspectief gemaakt, en zal door de toeschouwers van MOOOV altijd door een westerse bril bekeken worden. Dat is niet erg, daar ontkom je zonder gastcuratoren niet aan.

Het is wel goed om in je achterhoofd te houden. Begrijpen door niet te begrijpen en vanuit de nieuwsgierigheid en leergierigheid een basis te vormen om je onderzoekende geest te scherpen en juist meer te leren over een andere cultuur. De rol die daarbij voor film als medium is weggelegd, is groots en welhaast onbegrensd. Cinema blijft een van de meest wijdverspreide en toegankelijke kunst- en entertainmentvormen van dit moment.

Daaruit volgt een volgende vraag: gaat de maatschappelijke rol van cinema wel ver genoeg? Veel problemen worden in de vernoemde films slechts oppervlakkig behandeld, of zijdelings benoemd. Hoewel er weinig thema’s zijn die níet ten tonele gevoerd worden in het #india-programma, worden ze vaak slechts aangekaart zonder op oorzaken of mogelijke oplossingen in te gaan.

Toch is het allereerst bespreekbaar maken van maatschappelijke thema’s van groot belang. Dat is immers de eerste stap om een dialoog van de grond te krijgen en zo op een respectvolle manier met elkaar om te gaan. De problemen zijn dan misschien (nog) niet opgelost, ze worden alvast niet meer verstopt. De tijden zijn inderdaad veranderd en liefdesverhalen van weleer hebben duidelijk hun broodnodige update gekregen.

---

---