Operatie reparatie (mozaïek)

Rekto:verso schoof vijf uiteenlopende stemmen dezelfde vraag toe: welk kunstwerk van de jongste vijf jaar vangt voor jou het beste onze tijdsgeest? Best een subjectieve vraag, zou je denken. Tot je merkt hoe sterk de antwoorden naar elkaar neigen.

L’art est une chose beaucoup plus profonde que le goût d’une époque – Marcel Duchamp

Zelden heeft een kunstwerk me meer uit evenwicht gebracht dan Kader Attia’s installatie The Repair from Occident to Extra-Occidental Cultures, gezien in 2012 op Documenta (13) in Kassel. Het werk neemt de vorm aan van een mini-museum over de culturele relaties tussen Afrika en de koloniale Europese mogendheden. Op metalen archiefrekken staan zowel beelden en maskers gemaakt door Afrikaanse artiesten, als beelden van misvormde gezichten van slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog. Daartussen etaleert de installatie krantenknipsels, affiches en kunstboeken die herinneren aan de invloed van de Afrikaanse cultuur op de Europese moderniteit.

Majestueus illustreert Kader Attia – nu ook te zien in het S.M.A.K. en op de Biënnale van Venetië – het centrale thema van zijn artistiek onderzoek: reparatie of herstel. Wat doen we met beschadigde voorwerpen, kunstwerken, lichamen, zelfs relaties? In Afrika, maar ook in de premoderne westerse samenleving, hoeven gerepareerde maskers of sculpturen hun vroegere kwetsuur niet weg te moffelen. Ze dragen die barst of wonde zichtbaar mee en geven ze een plaats in de geschiedenis.

Maar toen die herstelde Afrikaanse kunstwerken tussen 1800 en 1900 in Europa belandden, werden ze volgens Attia beschouwd als oneffen, onecht en lelijk: op dat moment was het Westen immers al de weg ingeslagen richting vormelijke en esthetische perfectie. Het is juist die drang naar perfectie waarvan de kunstenaar het paradoxale hoogtepunt situeert tijdens de Eerste Wereldoorlog. De misvormde gezichten van oorlogsslachtoffers uit ‘14-’18 in zijn installatie stammen uit de tijd waarin plastische chirurgen alle geperforeerde gezichten trachtten te herstellen met zo weinig mogelijk littekens en sporen van de oorlogsgruwel.

Open wonden

Repairs rekent af met vele prangende vraagstukken: niet alleen de kolonisatie en de uitbuiting van de andere (die mee aan de basis liggen van de welvaart van de moderne Europese mens), maar ook het oorlogsgeweld, de geperverteerde kijk op andere culturen (die weinig ruimte laat voor zelfkritiek), het begrip schoonheid in verschillende culturen, identiteit, modern versus primitief…

Wat kapot of defect is, gooien we weg.

Onze tijden heten vluchtig, vloeibaar, ‘snel’. Attia herinnert ons eraan hoe sterk ze nog altijd bouwen op trauma’s van het verleden. ‘We wandelen letterlijk op de wonden van de wereld.’ Nog steeds blijft de mens onderworpen aan vormen van kolonisatie: de onderdrukking van klassen en vrouwen duurt voort, er rest ook amper ruimte om over reële problemen van onze tijd te reflecteren. Door doorgedreven consumentisme herstellen we vandaag niks meer. Wat kapot of defect is, gooien we weg. Die moderne destructieve logica geldt ook voor andere domeinen van ons leven. Zo kunnen we ons afvragen of ons opgejaagde leven genoeg ruimte laat om de beschadigde intermenselijke relaties en de vele breuken in onze samenlevingen te repareren, om nog maar te zwijgen van de schade die we aanrichten aan onze planeet.