Publikumsbeschimpfung: het leven is als toneel

Peter Van den Eede bracht in 2011 met Cie De Koe Outrage au public op de planken, een remake van een Nederlandstalige versie van Handkes Publikumsbeschimpfung die hij in 2006 maakte met studenten van het Conservatorium Antwerpen. Een beschouwing over een beschimping, die nog steeds het vermogen heeft om het theater tot waarachtigheid te bruuskeren.

Bij het herlezen van Publikumsbeschimpfung valt op hoe actueel de tekst van Peter Handke blijft. Een nietsontziende ontmanteling van het theater, op het toneel, maar dan als pars pro toto voor het theater dat we voortdurend maken in het echte leven. Hoe echt is dat echte leven nog als ons dagelijkse doen en laten vaak niet meer blijkt dan eindeloze repetities van overgeleverde handelingen die we ooit uit het hoofd hebben geleerd? We tonen ons aan de buitenwereld door vormelijkheden die ons van kindsbeen af zijn ingepeperd en dus het product zijn van imitatie. Maar wat zit er achter die imitatie?

Het leven is als toneel. Op het toneel doen we alsof we het leven spelen. Alleen, als het echte leven ook al toneel is, dus ‘alsof’, doen we op het toneel alsof iets alsof is. Dat alsof in het kwadraat brengt ons dan in een staat van zelfreflectie. Of beter gezegd: we doen alsóf we in die staat van zelfreflectie zijn. Het blijft toneel.

Op of naast het toneel: we spelen een rol, want we worden bekeken. De rol die we spelen, is het enige waarvan we zeker zijn. Omgekeerd worden we ook dankzij de rol die we spelen voor onze medemens als medemens herkenbaar, zichtbaar zelfs. Het is dan ook niet alleen in ons sociaal voordeel, maar ook van existentieel levensbelang het spel mee te spelen. Wie wil nu niet bestaan?

Het is de heilige schrik om uit – of misschien nog erger: in – onze rol te vallen die ons doet vastklampen aan de sociale spelregels. Hoe meer regels, hoe meer houvast. Maar als ons ‘denken en doen’ gedreven wordt door een conservatieve regie van angst, spelen we niet meer, maar worden we, gestuurd door de blik van de ander, bespeeld. De macht der gewoonte neemt alles over en de tegenwoordigheid van geest, de kern van onze waarachtigheid, raakt overwoekerd door een fabricaat van geheugen: repertoire. Natuurlijk belichaamt dat repertoire de rijkdom van onze communicatie. Het is de geschiedenis van onze ervaring. Het is de munitie van ons denken. Maar evenzeer bemoeilijkt het elke onbevangen receptie in ‘het hier en nu’. We tonen en camoufleren ons, maar zijn niet in staat die handelingen van elkaar te onderscheiden. Onze persoonlijkheid is meer dan we willen een maatschappelijk gemanipuleerd concept.

Momenten van waarachtigheid zijn momenten van grensoverschrijdend gedrag. Op het toneel of naast het toneel.

Slechts een schok kan ons bij momenten bevrijden uit het gesloten, narcotiserende circuit van reproductie en functionaliteit. Momenten van waarachtigheid zijn momenten van grensoverschrijdend gedrag. Op het toneel of naast het toneel. Het theater dat we maken, kan maar waarachtig worden als we het eerst hebben durven afbreken. En dat is wat Handkes Publikumsbeschimpfung vermocht en vermag. Ergens tussen die twee activiteiten – afbreken en maken – gaapt het vluchtige ogenblik van onmetelijke, bevrijdende leegte. Een plek waar het leven, het toneel opnieuw kan beginnen. Zonder houvast.

Publikumsbeschimpfung is een vermetele, nietsontziende poging om tot een waarachtig hier en nu te komen. Een poging tot volledige leegte, tot volkomen tegenwoordigheid van geest, een mens op de rand, naakt en ontdaan van elk verhaal. Meteen daarna kan het spektakel van de werkelijkheid weer beginnen. Een werkelijkheid die fabelachtig, leugenachtig, maar daarom niet minder waar is. Ze is onze onvermijdelijke, zingevende leugen, zonder dewelke een mens niet naar waarheid kan leven.

Peter Van den Eede is artistiek leider van theatercollectief Companie de Koe. Deze tekst is een verkorte versie van de beschouwing die hij schreef naar aanleiding van de Franse remake in 2011.