Rouwrituelen nieuw leven inblazen

Tien jaar nadat ze haar moeder op de katholieke gedenkdag Allerzielen verloor, staat Emma Van Meijeren even stil bij het belang van rouwrituelen. Welke mogelijkheden zijn er nog om zichtbaar en gemeenschappelijk te rouwen?

Toen mijn moeder ontdekte dat ze ging sterven in de nacht van 2 op 3 november, de avond van de katholieke feestdag Allerzielen, was dit voor haar van grote symbolische waarde. Hoewel ik wist dat ze waarde toewees aan willekeurige voorvallen, maakte het me toch ongemakkelijk dat ze zoveel belang hechtte aan het samenvallen van haar dood met een feestdag waarvan ik nog nooit had gehoord – en die wij bovendien nooit eerder gevierd hadden. Maar wie gaat zijn moeder op haar sterfbed nou vertellen dat het gewoon toeval is? Niemand. Dat zou wreed zijn.

Omwille van haar enthousiasme over dit toeval ging ik de drie jaar na haar dood telkens naar de Allerzielendienst in het dorp waar ik opgroeide. Tijdens deze mis, die in het teken staat van het herdenken van de mensen die het afgelopen jaar overleden zijn, is de kerk meestal voller dan normaal. Er wordt iets gezegd over verlies, de hemel, God, Jezus en andere Bijbelse figuren – voor mij volledig onbekend. Er wordt gezongen, gebeden en er worden namen van overleden parochianen opgenoemd. Later hoorde ik van mijn tante dat ze 50 euro moest betalen om mijn moeders naam er tussen te krijgen.

Iedereen loopt daarna in het donker naar de begraafplaats, er zijn kaarsen en er is een koor. Het hele gebeuren hangt aan elkaar vast van de rituelen maar het geheel voelt als een optreden. Mijn moeder had een hekel aan de kerk.

Een korrel zout

Vijf jaar geleden experimenteerden psychologen Michael Norton en Francesca Gino met het effect van rituelen op verlies. Niet alleen ontdekten zij dat rituelen verzachtend werken voor zij die een verlies te verwerken hebben, het bleek ook dat deze rituelen compleet willekeurig kunnen zijn. In hun onderzoek creëerde het tweetal een emotionele band tussen respondenten en een wedstrijd waarin ze 200 dollar konden winnen door de respondenten essays te laten schrijven over hoe ze dat geld zouden uitgeven.

Uit onderzoek bleek dat rituelen niet enkel verzachtend werken bij rouw, maar dat ze ook compleet willekeurig kunnen zijn.

Onder de verliezers lieten ze de helft een ritueel uitvoeren: zij moesten tekenen hoe ze zich voelden, zout over de tekening sprenkelen, de tekening in stukjes scheuren en tot tien tellen in hun hoofd. De andere verliezers hoefden alleen te tekenen hoe ze zich voelden. De verliezers die het willekeurige ritueel uitgevoerd hadden voelden significant minder rouw dan de verliezers die alleen hun gevoel hadden getekend. Kan het zo simpel zijn? Sprenkel er wat zout over, scheur het in stukjes en tel tot tien?

Het verlies van een dierbare is natuurlijk een stuk gecompliceerder dan het verlies van 200 dollar. Maar ook rouwexperts benadrukken het belang van rituelen. Zo vertelde ritueelbegeleider Gijsje Teunissen aan dagblad Trouw dat ‘rituelen bij rouw ons samenbinden’:

Rituelen voeren we elke dag uit: opstaan, douchen, ontbijten. Maar als je dat met aandacht doet, worden die handelingen heilig voor je. Het gaat niet zozeer om wat je doet, maar om de intentie waarmee je het doet.

Teunissen gebruikt in deze uitspraak een ruim begrip van ‘ritueel’. Het woordenboek duidt ritueel als ‘geheel van handelingen dat een speciale betekenis heeft’. De encyclopedie noemt zelfs het begroeten van een persoon met ‘hoi’ een ritueel, anderen spreken van een ‘ochtendritueel’ om wakker te worden en nationalisten beschouwen zwarte piet als ritueel voor het sinterklaasfeest.

Het enige verschil tussen rite en gewoonte is dus de betekenis die je er zelf aan toewijst. Dat die voor iedereen anders is, mogen de voorgaande voorbeelden bewijzen.

Bloemen noch schelpen

Omdat ik sinds het verlies van mijn moeder rouw ervaar als een golvende oceaan waar ik constant net niet in verdrink, was ik benieuwd naar de rituelen die Teunissen voorstelde. Tot mijn verbazing was dit een voorbeeld van een ritueel dat zij uitvoerde:

Als iemand van de zee hield, stel ik voor om in de rouwbrief iedereen op te roepen een schelp mee te nemen naar de uitvaart. Daarmee creëer je aandacht, mensen moeten erover nadenken: wat zal ik precies meenemen, wat zou de bedoeling zijn?

Wellicht ben ik verbitterd door de afgelopen tien jaar waarin ik in mijn westers-seculiere omgeving weinig aanknopingspunten voor rite gevonden heb, maar de suggestie van de schelp stuit me tegen de borst. Het komt op mij over als een nutteloos en overdreven gebaar om iets dat niet te bevatten valt vorm en inhoud te geven. Ik vind dat de meedogenloze verscheuring van mijn moeder en mij een veel groter gebaar verdient dan een schelp.

Sterker nog: ik vind dat iedereen die door de meest gruwelijke omstandigheden een dierbare verliest – mensen die door oorlog, politiegeweld of vrouwenhaat hun moeders, dochters en vrienden verliezen – meer verdienen dan een schelp.

Betekenisloos lijden

Schrijver Maggie Nelson worstelde volgens mij op een vergelijkbare manier met die onmogelijkheid om verlies te vatten toen ze Jane schreef. Deze dichtbundel uit 2005 gaat over de onopgeloste moordzaak op haar tante die tien jaar na de moord en tijdens het schrijven van Jane werd heropend. Er was een nieuwe verdachte en de man moest voor de rechter verschijnen.

Over dat proces schrijft Nelson The Red Parts. In dit boek ontwikkelt Nelson haar inmiddels iconische, vaak gekopieerde vorm: in deels fictie en deels non-fictie bespeurt zij de terreinen van roman en filosofie, autobiografie en poëzie. Het is middels die vormloosheid dat ze kan bevragen wat de moord op haar tante voor haar, voor haar familie en voor de samenleving betekent.

Dat zorgt vervolgens voor prachtige reflecties op rouw, zoals:

De rouwenden bewonen een soort donkere, ronde plek op de aarde, een plek waar lijden in essentie betekenisloos is en het heden, zonder waarschuwing, uiteenvalt in het verleden.

Kortom: omdat rouw steeds in de herinnering aan het eeuwige einde strandt, is lijden niet langer van betekenis. Het wegvallen van betekenis brengt een zwart gat voort dat behoefte heeft aan orde en controle. Dat is waar de rol van het ritueel binnenkomt.

Omdat rouw steeds in de herinnering aan het eeuwige einde strandt, is lijden niet langer van betekenis.

Ook in The Red Parts uit 2007 vallen rituelen te ontdekken. Bijvoorbeeld de terugkerende omschrijvingen van de foto’s van Jane’s lijk. Verhalende tekst wordt afgewisseld met omschrijvende tekst in cursief. De omschrijvingen zijn morbide en technisch. Zo omschrijft Nelson bijvoorbeeld wat verschillende vormen van kneuzing zeggen over de methode van moord. Het is een bittere en koude manier om betekenis te geven aan haar moord, en toch voelt het geschikter dan het uitkiezen van een lievelingsschelp.

Nelson moet haar ervaring met verlies en rouw traceren via een geïnstitutionaliseerd pad. Bij een moord komt de recherche en de rechtbank kijken. Het verlies is niet alleen een persoonlijke ervaring, het heeft ook publieke betekenis. Nelson onderscheidt zich als schrijver in haar vervlechting van die twee kanten van het verhaal. Niet iedere dood gaat gepaard met de rituelen van de politie en de rechtbank maar in toenemende mate wel aan deze van instituten zoals dokters en uitvaartbegeleiders.

Grootse onderdanigheid

Dat is niet altijd het geval geweest. Historici spreken van de ‘medicalisering’ van de dood en in reactie hierop scharen sommige uitvaartdeskundigen zich achter de ‘dood-positieve’ beweging. Belangrijke actiepunten voor die beweging zijn de ontkrachting van de idee dat het dode lichaam direct rottend of infecterend zou zijn en dat er een industrie ingeschakeld moet worden voor ieder aspect van de uitvaart. En natuurlijk de wijdverspreide ongemakkelijkheid en verzwijging van de aanwezigheid van de dood in ons leven.

Al deze stigma’s worden gedragen door de groeiende afstand tussen mens en natuur. Een gebrekkig begrip van het menselijk lichaam als onderdeel van een groter natuurlijk geheel maakt ons onbekwaam om te praten over de dood – en om onze uitvaart goed te regelen.

Een gebrekkig begrip van het menselijk lichaam als onderdeel van een groter natuurlijk geheel maakt ons onbekwaam om te praten over de dood.

Het is dan ook geen toeval dat Allerzielen plaatsvindt in de herfst: het seizoen van verval en verlies. Het herinnert ons eraan dat we van en voor deze aarde zijn, dat alles vergankelijk en niets vanzelfsprekend is. Dat het lot om nederigheid vraagt en nederigheid het enige is wat terug te geven valt aan de dood. Afscheidsrituelen vragen dus zowel om grootsheid als om onderdanigheid.

Op YouTube zijn veel doodsrituelen te vinden van twee soorten dieren: de ekster en de olifant. Omdat ik van beide dieren weinig afweet zien de filmpjes er ongeveer hetzelfde uit voor mij: er ligt een dood dier op de grond en zijn soortgenoten zwermen er omheen. De eksters zijn alleen een stuk luider dan de olifanten.

Wat volgens experts opvallend is aan de rituelen na een olifantendood is vooral dat de dieren helemaal niks doen. Ze staan gewoon een beetje te staan naast de dode olifant. Ze raken het lichaam aan, ruiken eraan en onderzoeken het, zelfs wanneer er nog maar weinig van over is. Dat is zo opvallend omdat olifanten twintig uur per dag nodig hebben om zichzelf te voeden. Veel vrije tijd hebben ze dus over het algemeen niet, maar voor hun rouwritueel maken ze een uitzondering.

Het staat ons niet toe om te speculeren over de betekenis van dat staan, aangezien we niet kunnen ervaren wat een olifant ervaart. Maar wat het olifantenritueel gemeen heeft met het schelpenritueel is dat het zichtbaar en gemeenschappelijk is.

Zichtbaar rouwen

Welke mogelijkheden heb ik, buiten de kerk, om zichtbaar en gemeenschappelijk te rouwen? De enige publieke uiting van mijn moeders dood is haar graf. Over de afgelopen tien jaar heb ik verschillende relaties gehad met het bezoeken van haar graf. Toen ik haar dood nog niet had toegelaten, is er een lange tijd geweest dat ik haar graf bezoeken als een huishoudelijke klus zag: de steen schoonmaken, bloemen vervangen als dat nodig was en een nieuwe kaars aansteken. Later werd het een plek om te baden in zelfmedelijden. Meestal bezocht ik het graf alleen.

De reden waarom individuele rituelen niet voldoende waren om me uit mijn lijden te verlossen, is omdat ik ze nooit als ritueel zag maar als laatste redmiddel

De reden waarom individuele rituelen niet voldoende waren om me uit mijn lijden te verlossen, is omdat ik ze nooit als ritueel zag maar als laatste redmiddel op momenten waarop de eindeloosheid van verlies me overviel. De controle die het ritueel biedt, komt voort uit de erkenning van het gemis. Die validatie kan alleen ontstaan als iets als ritueel uitgevoerd wordt.

Een voorbeeld is het ritueel van een man die zijn vrouw verloor en de kappersafspraak die zij iedere maand samen hadden liet doorgaan. In dat ritueel is ruimte voor de cyclische natuur voor rouw, kan de kapper opgevoerd worden al getuige voor het verlies en het laten knippen van het haar werken als een ritueel. Er is betekenis aan toegekend voorbij het knippen van het haar.

Rituelen maken

Dat een ritueel betekenis kan krijgen, betekent ook dat het betekenis kan verliezen. Een feestdag die met de dood te maken heeft en aan meer populariteit wint dan Allerzielen is Halloween. Maar hoewel Halloween haar herkomst heeft in de nacht voor Allerheiligen (All Hallows’ Eve), als soort avond om de zielen die zich in het vagevuur begeven te ondersteunen, is het nu eerder een mengelmoes van alles dat eng, zoet en sexy is. Met Halloween herdenken we de dood niet meer zo specifiek, er is geen sprake van een gemeenschappelijk rouwritueel.

Wat het wel is, is een extra dag om iets te vieren en daarom een extra dag voor clubs om de deuren te openen. Clubs zijn misschien de enige plek waar ik wel publiekelijk gerouwd heb. Niet zo expliciet als in een kerk, in de club geen requiem, maar voor muziek die het gevoel van verlies aanraakt hoef je in house en techno niet ver te zoeken. Ook het samensmelten van de verschillende lichamen die tot diep in de ochtend staan te dansen registreert vaak een gemeenschappelijke ervaring die – ook wanneer dit onuitgesproken blijft – voor meer mensen dan alleen mij zal draaien om rouw, of in ieder geval om verlies.

Aan een ritueel moet expliciet betekenis gegeven worden

Maar een gedeelde ervaring maakt nog geen ritueel. Zoals mijn moeder me dat onbewust leerde toen ze besloot dat het uitmaakte dat ze tijdens Allerzielen zou sterven: aan een ritueel moet expliciet betekenis gegeven worden. Ik zal mijn best doen om dit jaar mijn lievelingsritueel – het moment waarop ik thuis mijn mooiste kleding uitzoek en een glaasje rum-cola inschenk – in het teken te zetten van rouw. Misschien kan ik wat zout over mijn Halloweenkostuum gooien, het in stukjes scheuren en tot tien tellen. Dan zal het me in ieder geval iets beter vergaan dan de rouwenden die hun kostuum gewoon aantrokken.

---