Schijnemancipatie op een schaakbord

Een vrouw die de mannenwereld van het schaken domineert? Als je Netflix moet geloven, is The Queen’s Gambit een emancipatorische serie, met schaakkoningin Beth Harmon als vrouwelijk rolmodel. Maar schijn bedriegt, stellen Lotte Vrancken en Milan Van Bortel vast. ‘Het rolmodel is toch vooral verstrikt in een mannelijke verbeeldingswereld.’

‘Men are gonna come along and want to teach you things. Doesn’t make them any smarter. You just let them blow by, and you go ahead and do just whatever you feel like.’

Zo begint de trailer van Netflix’ kijkcijferkanon The Queen’s Gambit. De serie haalde in een mum van tijd 62 miljoen kijkers en stond in alle eindejaarslijstjes. Verrassend hoeft dat niet te zijn: trucjes die andere Netflix Originals de laatste jaren zo populair maakten, worden in The Queen’s Gambit uitgepuurd. Ook deze reeks past naadloos in de catalogus van een streamingdienst die de jongste tijd lijkt te azen op een woke publiek. Beth Harmon, het hoofdpersonage, is niet alleen een vrouw, maar ook nog eens een genie in een door mannen gedomineerde schaakwereld. In recensies wordt dan ook laaiend enthousiast gereageerd op de komst van Beth als rolmodel voor jonge vrouwen. ‘I want to live in the reality of The Queen’s Gambit', kopte The New York Times, en dichter bij huis heeft De Standaard het over ‘Een serie die ook leuk is voor feministen’.

‘We’re bringing the sexy back to chess’, liet regisseur Scott Thomas in een interview optekenen.

Hoewel Netflix uitpakt met emancipatorische slogans als: ‘After taking her place at the table, Beth Harmon is now (...) reminding viewers that they are only one story away from learning to master their own game’ en Beth in recensies vaak geroemd wordt als normdoorbrekende heldin, is het tijdens het bekijken van The Queen’s Gambit zoeken naar een uitgewerkt emancipatorisch narratief. De reeks, geschreven door mannelijke scenaristen, moet uiteindelijk toch vooral catchy en bingeable zijn voor een zo breed mogelijk publiek.

Regisseur Scott Thomas verhult zijn intenties met de miniserie alvast niet: ‘We’re bringing the sexy back to chess’, liet hij in een interview optekenen. Klaarblijkelijk is het langverwachte rolmodel toch vooral verstrikt in een mannelijke verbeeldingswereld. Bij Beths steile opmars in de schaakwereld zijn dus toch enkele kanttekeningen te plaatsen.

Grootmeesters en hysterische vrouwen

Beth is een weesmeisje dat in het weeshuis leert schaken van de conciërge. Ze blijkt een buitengewoon inzicht te hebben in het spel en vanaf haar eerste toernooien verslaat ze tegenstander na tegenstander. Het schaakbord is echter het enige aspect van haar leven waar ze volledig de baas over is. Ze worstelt met een verslaving aan kalmeringspillen, is asociaal en wordt vaak verkeerd begrepen. De combinatie van een uitzonderlijk talent en een moeilijke persoonlijke bildung geven haar nagenoeg alle kenmerken van het klassieke genie. Al is er één belangrijke eigenschap die haar onderscheidt van andere genieën als Sherlock Holmes of Will Hunting: ze is een vrouw.

De meeste vrouwen in The Queen's Gambit passen in twee categorieën: gewillige schoolmeisjes of hysterische huisvrouwen.

Dit eerder zeldzame genderverschil maakt inderdaad dat de serie emancipatorisch aandoet. Toch laten de makers een paar belangrijke steken vallen door de traditioneel mannelijke troop zonder enige aanpassing te projecteren op een vrouwelijk hoofdpersonage. Dit zorgt voor blinde vlekken, die niet hoofdzakelijk aan Beths personage te wijten zijn, maar eerder aan de wereld die rond haar wordt gecreëerd en hoe ze daarbinnen wordt gepercipieerd, door andere personages én de kijker.

Beth kan gelden als een slimme en sterke vrouw die persoonlijke drama’s overwint. Daarmee is ze een uitzondering. De andere vrouwen in The Queen's Gambit passen in twee categorieën: gewillige schoolmeisjes of hysterische huisvrouwen. De sprong van de eerste naar de tweede categorie wordt als een natuurlijke evolutie gepresenteerd. Margaret, Beths klasgenoot en pestkop, illustreert deze ontwikkeling. Tijdens hun middelbareschooljaren is Margaret de populaire voortrekker van verschillende societyclubjes. Na het middelbaar trouwt ze met haar highschool sweetheart en wordt ze huismoeder. Wanneer Beth en Margaret elkaar enkele jaren na hun schooltijd kruisen in een kledingwinkel, rinkelen de flessen onderaan Margarets kinderwagen. Hiermee voegt ze zich bij alle andere moeders in de reeks: labiel en verknocht aan de fles.

Deze vrouwelijke rollen zouden een persiflage kunnen zijn, die net de rolpatronen in de jaren 1950-60 ter discussie stelt: de huismoeders zitten niet braaf en gelukkig thuis, maar zijn verslaafd. Deze mogelijkheid tot subversie van clichématige rolpatronen krijgt echter te weinig ruimte om de stereotypering werkelijk te keren. Over het waarom van deze verslavingen wordt namelijk erg weinig gereflecteerd. Het alcoholgebruik is voor de makers vooral een manier om vrouwelijke hysterie aan de man te brengen. Het maakt nagenoeg alle vrouwen in Beths omgeving onbetrouwbaar – ze signaleren vooral de voortzetting van haar eigen verslaving.

Hoewel het lijkt alsof Beth de mannen in haar omgeving bespeelt, kunnen we haar geen femme fatale noemen: ze blijft een meisje van eerst 14 en later 18 jaar.

In tegenstelling tot de vrouwelijke personages vormen verschillende mannen wel betrouwbare bakens in Beths leven. Deze mannen lijken zowel geïnteresseerd in haar genie als in haar steeds aantrekkelijker wordende verschijning. Die nadruk op haar uiterlijk voelt wrang. Het zijn erg vaak de oudere schaakmentoren die haar op haar ‘evolutie’ van lelijk eendje naar knappe jonge vrouw wijzen. ‘What happened to that gawkey kid who kicked my ass five years ago?’, vraagt de eerste uit een rij mentoren die zich bij Beth aandienen doorheen haar carrière.

De combinatie van mentorschap en seksuele interesse wringt wanneer je je bedenkt dat Beth tot aan de laatste aflevering minderjarig is. Hoewel het soms lijkt alsof ze de mannen in haar omgeving bespeelt, kunnen we haar moeilijk een femme fatale noemen: ze blijft een meisje van eerst 14 en later 18 jaar. Hierdoor is een lolita-narratief nooit ver weg.

In de weergave van Beths dieptepunt in het midden van de reeks, is te zien hoe de clichématige vrouwbeelden die de serie toont, hysterica en lolita, elkaar raken. Na een nederlaag op een belangrijk toernooi verliest Beth zichzelf in haar drankgebruik. Op de tonen van Venus van Shocking Blue (‘She's got it, yeah, baby, she's got it. Well, I'm your Venus, I'm your fire, what's your desire’) zien we Beth totaal van de wereld, met extreme make-up en dansend in haar ondergoed. Ze slaat fles na fles achterover, gooit haar schaakstukken weg en krijst tegen haar buurman. Ondertussen oogt ze zowel hysterisch als jong en begeerlijk.

Pastis drinken in een non-lieu

Netflix proclameert in zijn advertenties dat Beth haar spel en de wereld rondom haar beheerst. Als dat zo zou zijn, zou Beth, als vrouw in de jaren 1960, moeten vechten tegen haar omgeving en de tijdsgeest. Beths ontwikkelingsnarratief is echter, net als bij de mannelijke variant, louter op haarzelf en haar genie gefocust. Haar fictieve omgeving is met andere woorden zo geconstrueerd dat haar persoonlijke ontwikkeling zo gemakkelijk mogelijk kan verlopen. Dit staat haaks op de werkelijkheid van de jaren 1950-60 (en die van vandaag), waar vrouwen seksisme moeten trotseren willen ze ook nog maar aan het glazen plafond krabben. Die ahistorische dimensie staat een emancipatorische lezing van het verhaal in de weg.

Waarom zien we niet hoe Beth moet vechten tegen vooroordelen en seksisme, zoals zoveel vrouwen die goed zijn in hun vak wél moeten doen?

De makers hebben niet echt onderzoek gedaan naar de jaren 1950-60, veeleer creëren ze een Instagram-waardige retroversie van de geschiedenis. De knappe vrouw past daarbij net zo goed op het storyboard als de chevrolet oldtimer of het drinken van pastis. Het zijn echter precies die esthetische keuzes die de serie zo verslavend maken. De wereld wordt gepresenteerd als overzichtelijk en herkenbaar: plaatsen als casino’s en chique hotels zijn gekende tropen die een voorspelbare omgeving creëren. De ruimtes zijn uitermate gestileerd en verbluffend mooi, waardoor je ze als kijker wil blijven verkennen. Mensen komen er en gaan, terwijl de geschiedenis zich buiten afspeelt. Binnen kan het plot zich complexloos ontwikkelen.

Het gebruik van tijd en ruimte is zo een middel om sexy back to chess te brengen, niet om een historische strijd mee te kaderen. Voor wie Beth als feministisch rolmodel wil zien, is dit een gemis: waarom zien we niet hoe ze moet vechten tegen vooroordelen en seksisme, zoals zoveel vrouwen die goed zijn in hun vak wél moeten doen? De onverschilligheid waarmee ze de stereotyperingen ondergaat, maakt haar personage eerder de belichaming van de status quo dan een kritische heldin.

Ook ander systemisch geweld, zoals dat van gesegregeerd Amerika, wordt enkel gebruikt als achterplan. Wie goed kijkt, kan wel hints zien, maar er wordt nooit werkelijk op ingegaan. Doordat het sporadisch doorschemerende geweld enkel dient als detail dat de tijd aangeeft, kan er exclusief worden gefocust op de singulariteit van het hoofdpersonage. Die keuze valt niet te rijmen met het emancipatorische karakter dat de serie wordt toegedicht.

De koning achter de camera

Je zou kunnen argumenteren dat de serie ook nergens pretendeert een tijdsdocument te zijn, maar een narratief ontwikkelt dat eerder aan de sportfilm refereert: tenslotte zien we een personage leven van wedstrijd naar wedstrijd. Toch wordt ook op het spel zelf weinig gefocust. De meeste schaakmatches worden ingeblikt door middel van close-ups. In veel van deze close-ups neemt de camera de positie van de tegenstander in. Zo krijgt de kijker een frontaal zicht op Beth, die er met haar grote hertenogen tegelijkertijd onschuldig en uitdagend uitziet. Altijd mooi opgekleed, altijd met het hoofd licht gekanteld.

De regiekeuzes zorgen ervoor dat de blik van de kijker samenvalt met die van de mannelijke personages.

Dat de close-ups vooral Beths schoonheid etaleren, is opmerkelijk. In het boek waarop de reeks is gebaseerd, wordt Beths uiterlijk vaak omschreven als lelijk. Zo maken de makers zich schuldig aan adaptational attractiveness, een proces waarbij een personage in de visuele vertaalslag mooier wordt gemaakt dan de beschrijving in het origineel.

Daarenboven is deze cameravoering bijna een letterlijke uitwerking van Laura Mulvey’s male gaze. De regiekeuzes zorgen ervoor dat de blik van de kijker samenvalt met die van de mannelijke personages. Zo seksualiseren ze het vrouwelijke personage, dat eerder dan haar schaakbranie haar schoonheid tentoonspreidt.

Ironisch genoeg wordt dit filmische proces op de spits gedreven in een scène die dient als schakel in de romantische plotontwikkeling. Op een schaaktoernooi in Las Vegas nodigt Townes, een gladde schaakbink, Beth uit in zijn hotelkamer voor een fotoreportage. Op de kamer neemt de seksuele spanning tussen de personages toe. Door de camera die Townes hanteert, laat Beth zich framen tot het sensuele idee-fixe van een vrouwelijk fotomodel. Eerst zit ze in de zetel, maar op vraag van Townes zet ze zich op haar knieën naast het bed. Door zijn positionering behoudt Townes doorheen de scène een hogere status; hij stelt zich telkens zo op dat Beth naar boven moet kijken om oogcontact te maken. Naar het einde toe komt hij steeds dichter en maakt hij erotische zinspelingen, zoals: ‘I see you’ve done this before’, ‘You’ve grown up, Harmon’ en ‘You’ve even gotten good looking’.

Als een mise en abyme tonen de makers van de serie hun eigen valkuil. Townes seksualiseert Beth door haar te modelleren voor de foto, net zoals de makers Beth, en zo ook actrice Anya Taylor-Joy, modelleren naar hun idee-fixe van het vrouwelijke genie. Hierdoor wordt zij geseksualiseerd op drie niveaus: binnen de fictie – door Townes –, op de set – door het productionele team –, en voor de kijker – door de gecreëerde diëgese.

Een verhaal vertellen met rollenpatronen als belangrijke thematische focus, door middel van een filmisch kader waarin het vrouwelijke personage wordt geseksualiseerd? Dat is moeilijk, zoniet absurd. In combinatie met de blinde vlekken in het plot raakt de emancipatorische drijfveer dan ook helemaal zoek. Als Beth Harmon een voorbeeldfiguur moet zijn voor jonge (geniale) vrouwen van vandaag, lijken we minder ver van de jaren 1960 dan dat Netflix ons wil doen geloven.