Toontje lager

Vroeger was het oerbeeld van ‘s mens kunstzinnigheid de homo universalis – armen en benen breed in een perfecte cirkel, de eigen navel als middelpunt – vandaag licht Leonardo Da Vinci’s mannetje zo hard in zijn cirkel op dat hij er dra uit weggebrand zal zijn. Waar moet het met de mens heen?

De wereld op zijn kop, letterlijk. Dat toont de Finse kunstenaar Mika Taanila in zijn video The Earth Who Fell to Man (2017) nog tot half december in STUK in Leuven. Je krijgt er een beetje nekpijn van. Alle wolkenpartijen, desolate berglandschappen, anonieme skyscrapers en nucleaire ontploffingen die met veel vaart door het beeld schuiven, doen dat consequent ondersteboven. Overzicht of controle gunt Taanali je niet. Zijn dreunende soundscape jaagt je eerder fysieke onrust aan.

Pas achteraf begrijp je waar je naar hebt zitten staren: een eigenzinnige cut van de cultfilm The Man Who Fell to Earth met David Bowie (1976), maar dan minus David Bowie. Alle mensen in de film zijn er door Taanali minutieus uitgegomd. Wat rest, is alleen nog dreigende natuur en klinische infrastructuur. De achtergrond is voorgrond geworden, de zwaartekracht van de geschiedenis is gekeerd: de aarde overvalt hier de mens, in plaats van de mens de aarde. Veel bloemetjes en bijtjes komen daar overigens niet bij kijken. Eerder doem, dreiging en krachtige knallen. Titel van de Taanila-expo in STUK? The End.

De zwaartekracht van de geschiedenis is gekeerd: de aarde overvalt hier de mens, in plaats van de mens de aarde.

Wat is dat toch? Die menselijke fascinatie voor menselijke eliminatie lijkt weer springlevend in de kunsten, van Extinction en Annihilation op Netflix tot Kris Verdoncks Conversations (at the end of the world) in theater. Apocalyptische inspiraties zijn er natuurlijk altijd geweest, maar ze lijken steeds minder uit angst, dan wel uit verlangen geboren. Alsof de mens zo nodig zichzelf naar de uitgang wil begeleiden. Exit Homo, salut en de kost.

Was het oerbeeld van ’s mens kunstzinnigheid altijd de homo universalis van Leonardo Da Vinci – armen en benen breed in een perfecte cirkel, de eigen navel als middelpunt – dan lijken nu meer en meer kunstenaars de cirkel zelf te contempleren. Bij de een is het moeder aarde, bij de ander een zuigend zwart gat. En de mens zelf? Antropocentrisme heet vandaag verdacht.

De reden is niet ver te zoeken. Met smeltende ijskappen, zomers vol bosbranden en 20 miljoen klimaatvluchtelingen per jaar krijgen we nu al de rekening gepresenteerd van een ecosfeer die door blinde menselijke ambitie volledig is oververhit. Als we tegen 2050 niet helemaal afgekickt zijn van onze fossiele verslaving, volgt een spektakel waarin de mens slechts een onnozel speeltje zal blijken.

Zo hard licht de homo universalis op in zijn cirkel dat hij er dra uit weggebrand zal zijn.

En anders zullen het wel robots zijn die ons met hun artificial intelligence (AI) compleet overklassen in denkkracht en efficiëntie. Op alle vlak staat de gevierde menselijke ontwikkeling op het kritieke punt om de mens zelf voorbij te steken. Zo hard licht de homo universalis op in zijn cirkel dat hij er dra uit weggebrand zal zijn. Exit Homo, bedankt voor bewezen diensten.

Valt daar nog iets aan te verhelpen? Wennen kunnen we doen. Weer een toontje lager leren zingen. En opnieuw de nodige zorg ontwikkelen voor wat onszelf overstijgt. Dat is precies waar het ‘posthumanisme’ ons toe uitnodigt: onszelf uit onze navel denken en plant en dier (en zand en wier) weer omarmen als gelijke delen van dat ene grote samenwerkende vennootschap dat de kosmos is.

Nee, de mens moet niet weg. Hij moet alleen niet meer zo zwaar willen wegen. De veelvraat van het Antropoceen moet voorgoed op dieet.

Een nieuw begin

Hoorde je nu ook die klokken op de achtergrond? Het posthumanisme klinkt inderdaad algauw als een halfzachte heilsleer die de ene religie vervangt door de andere. Compleet met geboden en verboden en een duister doemscenario voor wie ze overtreedt. Het beroept zich op een Hoger Leven waarvoor we ons zachtste oor te luisteren moeten leggen bij sanseveria’s of hele rivieren burgerrechten moeten geven. Maar misschien is posthumanisme wel gewoon een vorm van depressie? De mensheid in een existentiële dip?

Er is weinig zó antropocentrisch als het hele denken over de mens die uit het centrum moet.

Dat zal er altijd de paradox van blijven: er is weinig zó antropocentrisch als het hele denken over de mens die uit het centrum moet. Je kan nu eenmaal niet de tak afzagen waarop je zit – zelfs al vraag je je nog zo hard af wat die tak daarbij moet voelen.

Het dieet waarop ons menselijke zwaargewicht moet, is dan ook niet zozeer een ecologisch of technologisch, maar vooral een cultureel vraagstuk. Wie zijn we als mens(heid) geworden in relatie tot onze creatie? Uiteindelijk gaat zelfs Taanila’s video niet over al die wolkenpartijen en berglandschappen die hij laat passeren, wel over de grote afwezigheid daarin: de mens zelf.

Idem dito voor dit nummer. Het wijst de mens de uitgang, maar laat hem steeds weer binnenglippen langs de achterdeur. Wat zeggen horrorfilms over niet-menselijk leven over ons? Hoe maakt een foto van een zeepaardje met een wattenstaafje een foto van ons? Ook films, romans of theater over het einde van de wereld verbeelden vooral een stiekem verlangen naar een nieuw begin voor ons. En zelfs artificial intelligence of geschilderde stillevens met fruit en gevogelte ontkennen ons menszijn geenszins, maar stellen des te scherper de oervraag naar wie wij zijn. Het is zoals Thijs Lijster samenvat in zijn artikel over de artistieke verbeelding na het Antropoceen: ‘Het valt de kunst zwaar om niet-antropocentrisch te zijn.’

Moeder aarde zal misschien ooit wel ontsnappen aan ons, maar wij kunnen nooit ontsnappen aan onszelf…

Eén tekst lukt het wel, de allerlaatste in dit nummer: ‘Mijn vriend de plant’. Wonderlijk eenvoudig en tegelijk zo complex is Arjen Mulder erin geslaagd om de mens helemaal uit zijn reflectie te schrappen, precies zoals Taanila dat probeerde in zijn video voor The End. En toch. Toch blijft de baseline van deze Exit Homo: moeder aarde zal misschien ooit wel ontsnappen aan ons, maar wij kunnen nooit ontsnappen aan onszelf…

Lees het allemaal in dit winternummer, vóór je keukenrobot ermee weg is.