Valt er nog te lachen met de sitcom?

Is de sitcom een verjaarde en misplaatste grap geworden? Terwijl de kijkcijfers van sitcoms kelderen, reanimeert televisie het populaire format door oude hits als Will & Grace af te stoffen en nieuwe series anders in de markt te plaatsen. Hoog tijd om weg te zappen bij de zoveelste heruitzending van De Kampioenen en avontuurlijkere sitcoms een kans te geven.

Sinds kort kan je opnieuw naar Will & Grace kijken. Elf jaar nadat de populaire sitcom over de homofiele advocaat Will en zijn beste vriendin Grace na acht seizoenen van het kleine scherm verdween, blies de Amerikaanse commerciële zender NBC dit voormalige kijkcijferkanon nieuw leven in – in Vlaanderen te zien op TLC. En met succes. Met meer dan tien miljoen Amerikaanse kijkers lokte de serie tijdens zijn seizoensopener alvast meer kijkers dan bij een gemiddelde aflevering uit zijn twee laatste seizoenen in 2005 en 2006. Opmerkelijk, want het aantal concurrerende sitcom-series lag toen nog een pak lager dan nu.

Dat succes van de Will & Grace-reboot is hoopgevend voor nostalgici, maar ook deprimerend voor liefhebbers van originele mainstream comedy. Sinds het prille begin van tv wordt de sitcom immers gedragen door spitsvondige dialogen voor een live publiek, oppervlakkige personages die in komische situaties belanden en het korte afgeronde verhaal, aangevuld met originele nieuwigheden (die bij de reboot afwezig zijn). Zo redde The Cosby Show in de eighties (toen Bill Cosby nog niet van seksueel misbruik werd beschuldigd) de sitcom van een vroegtijdige dood door de toenmalige blik op de zwarte familie uit te dagen. Wat later verruilde Seinfeld de traditionele familiemoppen voor de alledaagse trivialiteiten van een groepje Manhattanites om zo het bruggetje naar de yuppiehumor van Friends te maken, die op zijn beurt de weg voor How I Met Your Mother en het nieuwe millennium bereidde.

Vandaag lijken nieuwe traditionele sitcoms zoals New Girl en Two Broke Girls echter uitgelachen. Beide zagen ze seizoen na seizoen hun kijkcijfers teruglopen, om vandaag vier keer minder kijkers (2,5 miljoen) te scoren dan bij hun start in 2011. Nu het oude en ooit flitsende tv-format vergrijst, is er voor een kleurrijk buitenbeentje als Jess uit New Girl of voor de ondernemende millennials uit Two Broke Girls blijkbaar geen plek meer. De formule lijkt uitgewerkt. Ook in Vlaanderen – waar het succes van situatiekomedies als Den Bompa, De Kampioenen en De Kotmadam nog altijd ongeëvenaard blijft – wordt het steeds moeilijker om een komische hit te scoren. Waarom toch?

Je wint wat, je verliest wat

Staat het huilen ons nader dan het lachen? Blijkbaar wel. Dat is toch een van de verklaringen voor de afnemende kijkcijfers van sitcoms en de parallelle hausse van tv-drama en binge-tv, die ons meestal onderdompelt in een wereld die nog harder in crisis is dan de onze (‘misschien hebben we het toch niet zo slecht’). Bingewaardige ontspanning als Game of Thrones, Designated Survivor en House of Cards (vul gerust verder aan) blijkt voor velen dan ook een aantrekkelijkere avondvullende activiteit dan traditionele sitcoms als New Girl of Two Broke Girls, die elke aflevering een afgerond verhaaltje vertellen. Zij geven je na elke aflevering de keuze om af te haken. Dankzij zijn verslavende cliffhangers biedt televisiedrama die uitstapmogelijkheid niet. We’re hooked on drama.

De lachband die vroeger elke kijkersreactie dirigeerde, heeft plaats gemaakt voor wit

Daarnaast is er ook véél op tv. Dankzij de buzz rond de reboot van Will & Grace weet ik nu dat er in Vlaanderen een zender bestaat die zich richt op vrouwen tussen 18 en 44 (TLC), wat me leert dat er voor luie zappers en swipers heel wat onontgonnen bandbreedte te ontdekken valt. Door die enorme keuze aan zenders en programma’s is het televisiepubliek van Friends, De Kampioenen en Married With Children meer versnipperd dan ooit. Zo had vroeger iedereen de Emmy-genomineerde programma’s gezien, vandaag mag je al blij zijn dat je ervan gehoord hebt. Iemand onlangs Last Man on Earth nog gezien? Goed hé.

Gaat de sitcom met een nostalgiehit als Will & Grace dan lachend ten onder? Natuurlijk niet. Wie goed om zich heen kijkt, ziet dat er nog nooit zoveel te lachen viel op tv. Of juister: vóór tv, want de lachband die vroeger elke kijkersreactie dirigeerde, heeft plaats gemaakt voor wit. Deze scherpzinnige humor mikt niet langer op de collectieve bulderlach van Jan Modaal, maar op die van enkelingen. Sinds sitcoms van een multicamerasetup voor een live studiopubliek overstapten naar een filmisch singlecamerasetup zonder publiek, moest de familiale setting (huiskamer of bar) en bijhorende huiselijke humor plaatsmaken voor nieuwe territoria. Ook plaatsen waar niet iedereen zich thuis voelt, met humor waar niet iedereen om moet lachen. Die verandering heeft de kaarten grondig herschud.

Niche is the nouveau riche

Met de versnippering van de televisiekijkende bevolking nam het belang van nichetelevisie toe. Waarom op een grote groep ongeïnteresseerden mikken als je ook (goedkoper) een kleine groep volgelingen kan aanspreken? Niche is the nouveau riche! Die wijsheid gonst al jaren door de rijke magazinemarkt, maar is nu ook naar televisieland overgewaaid. Sinds breedbandinternet de komst van nieuwe en goedkopere distributiemodellen mogelijk maakte, zijn ook televisieshows met lage kijkcijfers levensvatbaar geworden. Weg met toegankelijke en stereotiepe humor! Want eerlijk: hoe vaak lach jij nu echt met scheurkalendermoppen?

Van een genre dat op familiariteit mikt evolueert de sitcom nu naar een genre dat zich op nieuwigheid en complexiteit richt

Terwijl Will & Grace wekelijks toegankelijke – zelfs stereotiepe – situatiehumor toont, staan daarnaast stilaan slimme nichekomedies op die scherper en gedurfder zijn dan hun grote broertjes in primetime. In de marge beweegt er de laatste jaren dan ook veel. Want van een genre dat op familiariteit mikt – dat heeft het gemeen met dat andere populaire tv-format: soaps – evolueert de sitcom nu naar een genre dat zich op nieuwigheid en complexiteit richt. Denk aan de culthit Community: een portie metatelevisie die eerst werd afgevoerd omwille van lage kijkcijfers en dan – tot groot jolijt van zijn luidruchtige en devote online community - opgepikt werd door Yahoo! Of denk aan The Mindy Project, dat hetzelfde parcours volgde om uiteindelijk bij streamer Hulu terecht te komen. Of aan Britse Channel 4-shows als Fresh Meat, Flowers en Back. Allemaal sitcoms die welig tieren in de marge, net omdat ze niet voor het grote publiek zijn gemaakt.

Ook in Vlaanderen werpt het kleinere Canvas – en niet Eén of VTM – zich steeds vaker op als plek voor ‘de betere humor’. Bevergem, Generatie B en De 16: stuk voor stuk blijken het series die de traditionele (Vlaamse) paden verlaten om inhoudelijk of vormelijk (denk aan de mockumentarystijl van De 16) aansluiting te zoeken bij internationale nichekomedies zoals Parks and Recreation.

In Vlaanderen was de sitcom altijd al een vreemde eend in de bijt

Een begrijpelijke keuze. In Vlaanderen was de sitcom toch altijd al een vreemde eend in de bijt, stelt Joost Vandecasteele, schrijver en bedenker van Generatie B. ‘Als ik naar klassieke sitcoms kijk, zie ik twee elementen: ze zijn stedelijk en ze handelen over een verstoorde gezinssituatie. Net dat stedelijke leven en die disfunctionele familie vertaalt zich maar moeilijk naar de sociale context van de Vlaming. De familievriendelijke sitcom blijft daarom de gouden graal.’ De afstand tussen de wetmatigheden van de traditionele sitcoms ligt volgens hem te ver af van onze landelijke, gezinsgeoriënteerde instelling. Is het daarom dat traditionele sitcoms in Vlaanderen op één hand te tellen zijn? Deels wel.

Bingelachen

Want wat maakt een sitcom nu een sitcom? Is ‘grappig zijn’ genoeg? Nu de sitcomcode gebroken en uitgewerkt lijkt, dringt die vraag zich de laatste jaren steeds meer op. Vroeger was het simpel. Een sitcom herkende je meteen aan zijn lachband, korte duur, afgeronde episodes, grote bereik en zijn toegankelijke humor. De Kampioenen, Seinfeld en Married With Children vinken ze allemaal af. Maar Last Man On Earth of Generatie B? Die niet. En toch noemt Vandecasteele zijn serie een sitcom, zonder ooit in een studio gefilmd te hebben of de wetmatigheid te volgen van één afgerond verhaal per aflevering.

Daarmee staat Vandecasteele niet alleen. Overal wordt er vandaag tegen die regels gezondigd. Na decennialang slaafs de smaak van het grote publiek, de codes van de sitcom en de dure marktstudies (om op demografische veranderingen in te kunnen spelen) te volgen, forceert het veranderende televisielandschap de sitcom vandaag om zijn succesformule te overdenken en zijn vormelijke mal te doorbreken. Dat heeft zo zijn gevolgen.

Zo zijn sitcoms vandaag vaak geserialiseerd (dus geen afgerond verhaaltje per aflevering) en werken ze met cliffhangers, zoals in Will Fortes absurde sitcom Last Man On Earth, om het bingekijken te bevorderen. Ook zijn ze vaak enkele minuten langer geworden omdat ze – in tegenstelling tot commerciële zenders, waar ze traditioneel rond twee reclameblokken zijn gevouwen – geen rekening moeten houden met advertising. Hierdoor kunnen ze hun timeslot van dertig minuten volledig benutten. Dat geeft hen extra vrijheid en tijd om meer verhaallijnen en gelaagdheid aan hun afleveringen toe te voegen. Om die reden groeit de sitcom qua complexiteit en diepgang stilaan naar drama toe. Zelfs inhoudelijk, want depressie en tragedie zijn niet langer een no go.

Van kaka- naar Kafkahumor

Die evolutie van oppervlakkige en stereotiepe naar meer gelaagde en minder generische situatiehumor zou de Amerikaanse cultschrijver David Foster Wallace (1962 – 2008) gelukkig hebben gestemd. In zijn essay ‘E Unibus Pluram’ (1993) vraagt hij zich af waarom televisie een vorm van Low Art is waar iedereen – inclusief hijzelf – aan verslingerd is. Spoiler: niet (alleen) omdat tv dom, vulgair en wellustig is, maar vooral omdat ‘tv het summum van de Lage Kunsten belichaamt, in zijn verlangen om in de smaak te vallen bij en de aandacht te genieten van een ongehoord groot aantal mensen. Televisie is wat het is omdat mensen de neiging hebben extreem gelijkend te zijn in hun vulgaire, wellustige en domme interesses, en extreem verschillend in hun verfijnde, esthetische en nobele interesses.’

Een serie die inzet op de verfijnde interesses van het televisiepubliek is vandaag wél leefbaar.

Dat het grote publiek een gelijkaardige interesse heeft voor vulgaire, wellustige en domme dingen en niet voor verfijndere zaken, is een interessante opmerking die vandaag een ander licht kan werpen op televisiehumor. Nu ‘het publiek’ niet meer bestaat en televisie zich bijgevolg niet by default op een groot publiek moet richten, komt er dus zendtijd vrij die naast kaka-humor ook veeleisendere Kafka-humor voorschotelt. Een serie die inzet op de verfijnde interesses van het televisiepubliek is vandaag wél leefbaar.

Van grootste gemene deler naar kleinste gemene veelvoud dus. Sitcoms worden met Louie, Parks and Recreation, Arrested Development, 30 Rock en recenter nog Last Man On Earth, You’re The Worst of Unbreakable Kimmy Schmidt stilaan High Art. Met hun soms absurde en tragische humor willen ze kijkers namelijk niet enkel sussen en ontspannen, maar ook uitdagen en aan het denken zetten. Dat was voor Wallace één van de frustraties die hij ondervond als hij studenten op de humor van Kafka wees, zoals hij in 1998 in Harper’s Magazine optekende. ‘No wonder they cannot appreciate the really central Kafka joke – that the horrific struggle to establish a human self results in a self whose humanity is inseparable from that horrific struggle.’ Humor is in zekere zin tragisch en de nieuwe sitcom lijkt dat gegeven eindelijk te omarmen.

It’s not porn, it’s HBO

Vandaag gaan sitcoms dan ook meer over alledaagse tragedies en moeilijkheden dan over komische misverstanden, herkenbare situatiehumor en slapstickachtig geklungel à la FC De Kampioenen. Doordat er complexere verhaallijnen mogelijk zijn en ruimte is om die alledaagse tragedies te tonen, kunnen personages nu ook groeien in de loop der tijd. Zo mag een personage dubbelzinnig zijn of zichzelf vroeg of laat tegenspreken en uit zijn rol vallen. Allemaal zaken die bij Friends of Will & Grace uit den boze waren. Ook in zijn reboot zal dat niet gebeuren.

Want hoe baanbrekend Will & Grace voor de holebi-beweging ook was, vandaag toont de show niet meer dan stereotypen. The New Yorker merkte recent nog op dat Will en Grace buitenbeentjes waren toen ze twintig jaar geleden voor het eerst op tv kwamen, maar nu toonbeelden van privilege zijn. Het is een serie die terugkijkt en zichzelf én de kijkers op de schouder klopt en voldaan achterover leunt.

‘The horrific struggle’ die volgens Wallace centraal staat in de ‘Kafka-mop’ is in de reboot dus nog maar in de verte te bespeuren, bijvoorbeeld wanneer Will in een van de eerste afleveringen uitlegt hoe de jonge generatie holebi’s profiteert van zijn harde werk (en hij in die aflevering ook het bestaan van scrotox ontdekt – voor de goede verstaander: botox voor het scrotum, die humor dus). Terwijl oude sitcoms botox nodig hebben om jong te lijken, strijdt een nieuwe generatie comedyschrijvers ervoor om het genre weer op scherp te krijgen. Hierdoor vind je vandaag het origineelste televisieschrijfwerk bij comedy, en niet bij drama. Comedyschrijvers mikken immers niet langer gemakshalve op de vulgaire en wellustige interesses van het publiek, dat doet ‘prestige tv’ al. Of kijk jij Game of Thrones of Westworld liefst met de jonge kroost?