Welke route kiezen vrouwelijke roadmovies: plezierig escapisme of voorwaardelijk plezier?

Bezingt de Amerikaanse roadmovie doorgaans de vrijheid van het onderweg zijn, dan is dat een stuk complexer als er een vrouw aan het stuur zit. Welk beeld geven cultroadmovies als Sans toit ni loi, Thelma and Louise, Even Cowgirls Get the Blues en Crossroads ons van het plezier van de vrouw in de publieke ruimte?

Het onderweg zijn verschaft een specifiek soort vrijheid. Een passant is niet aan anderen gebonden, hoeft geen band met de directe omgeving op te bouwen en kan zichzelf op elk moment heruitvinden. Zo ook in de roadmovie, het filmgenre waarin personages door de reiservaring een transformatie ondergaan. Onderweg nemen ze een nieuwe, wildere levensstijl aan of ontwikkelen ze andere dromen en ambities. In veel roadmovies symboliseert de snelweg dan ook vrijheid en plezier.

Jack Kerouacs befaamde roman On the Road (1957, verfilmd in 2012) laat bij uitstek zien wat bewegingsvrijheid kan doen met een individu. Een jonge man, Sal Paradise, ontmoet onderweg allerlei vreemde types, drinkt zich lazarus, pikt vrouwen op en schrijft poëzie terwijl hij dwars door de Verenigde Staten rijdt. Op een concert waar hij toevallig is terechtgekomen begint hij uitzinnig te dansen, het kan hem niet schelen wat zijn omstanders van hem vinden want hij kent ze niet en is niet van plan te blijven. Als onbekende kan hij zich helemaal laten gaan.

On the Road laat zien hoe de highway functioneert als locus voor levensveranderende ontmoetingen en belevenissen. Naar eigen zeggen zal Sal niet terug naar huis keren als dezelfde persoon – als hij al zou willen terugkeren. Maar hoe gaat het een vrouw af als zij besluit op eenzelfde manier haar thuis achter te laten en op avontuur te gaan?

Geen huiselijk bestaan

Roadmovies waarin een vrouw centraal staat zijn niet zo talrijk als die waarin een man de snelweg trotseert, maar ze bestaan. Denk maar aan Sans toit ni loi (1985), Thelma and Louise (1991), Even Cowgirls Get the Blues (1993) en Crossroads (2002). In deze films proberen de vrouwelijke personages zich vaak los te wrikken uit een patriarchale omgeving door hun thuis – een dubbelzinnig begrip in het genre – achter te laten en onderweg een andere levensstijl aan te nemen, met alle pret die daarbij hoort. Zo besluiten in Crossroads (Tamra Davis), een door Shonda Rhimes gepende MTV-film waarin Britney Spears een jonge ambitieuze zangeres speelt, vier jonge en dromende vrouwen naar Californië te liften om daar aan een auditie deel te nemen voor een videoclip – natuurlijk tegen de wil van hun ouders in.

Ook in de iconische roadmovie Thelma & Louise (Ridley Scott) proberen twee vrouwen zich te ontworstelen aan de verwachtingen die een patriarchale samenleving aan hen stelt. Huisvrouw Thelma (Geena Davis) en serveerster Louise (Susan Sarandon) vertrekken – vluchten eerder – samen op weekend om te gaan vissen in de bergen. Thelma laat een agressieve geliefde achter en Louise haar leven als huisvrouw – en daarmee een onuitstaanbare echtgenoot die haar beveelt terug te komen zodat ze zijn avondeten kan bereiden.

Is het plezier van vrouwen ‘on the road’ even onvoorwaardelijk en compromisloos als dat van de reizende man?

Eenmaal weg van huis valt er een grote last van hun schouders en beleven de twee opgetogen vrouwen een avontuurlijke roadtrip: ze zingen luid mee met de radio, worden dronken, pikken mannen op, gaan vreemd. Ze hebben veel en uitbundig plezier, dat blij vlagen zelfs transgressief is. Maar is het genot van deze vrouwen ‘on the road’ net zo compromisloos en onvoorwaardelijk als dat van de reizende man?

Vrijheid wordt afgestraft

Het onderweg zijn lijkt de vrouwelijke hoofdpersonages in roadmovies in eerste instantie goed te doen. Maar vroeg of laat worden ze geconfronteerd met gevaar. In Even Cowgirls Get The Blues lift Sissy Hankshaw (Uma Thurman), die van haar huiselijk bestaan af wil, enorme afstanden door de VS. Aanvankelijk doet ze dat vol vertrouwen en raakt ze bevriend met vrachtwagenchauffeurs en masturbeert ze in het gras langs de weg terwijl ze wacht op haar volgende lift. Maar algauw ondervindt ze dat alle pret niet zonder risico is: als vrouw alleen blijkt ze kwetsbaar. Daarom besluit ze zich aan te sluiten bij een gang lesbische cowgirls, bij wie ze zich veilig voelt.

Ook in Crossroads begint de trip optimistisch, maar moet de ongecompliceerde vrolijkheid snel plaatsmaken voor angst als het groepje jonge vrouwen in de auto stapt bij een man die een moordverdachte blijkt te zijn. Zo gaat het vaak want elke stap naar onafhankelijkheid – hoe verder de vrouwen van huis verwijderd zijn – hoe gevaarlijker het wordt. Natuurlijk overkomt hen iets. Waarom zou dat anders in de film zitten? De gekozen vrijheid in de film moet blijkbaar worden afgestraft.

Moderne roadmovies laten er dan ook geen twijfel over bestaan: voor een vrouw alleen is het niet eenvoudig om zich door de openbare ruimte te bewegen. Zowel in de grootstad, op de snelweg als de boerenbuiten wordt ze met regelmaat geseksualiseerd en geobjectiveerd. Neem nu Agnès Varda’s Sans toit ni loi, die de omzwervingen toont van een jonge, dakloze vrouw – gespeeld door Sandrine Bonnaire – op het platteland.

Dit Franse drama vertrekt van een waargebeurd feit: de ontdekking van een anoniem lijk in een sloot. Varda fictionaliseert de reis die voorafging aan haar raadselachtige dood. Was het solitaire leven haar keuze of was ze op de vlucht? De vrouw in de film lijkt zich in haar eentje best op haar gemak te voelen. Ze doorkruist het land al lopend en liftend en slaapt hier en daar in de schuur van een goedbedoelende boer. Maar de risico’s die ze neemt zijn niet min, daar wordt de kijker aan herinnerd als de protagoniste wordt aangerand door een man die ze vertrouwde.

Macht in eigen handen

Gelukkig is de vrouw niet altijd weerloos. Als Thelma en Louise bij een wegrestaurant pauzeren – en dansen want ‘we never have any fun’ – wordt de eerste op de parkeerplaats met geweld gedwongen tot seks. Zonder ooit eerder een pistool te hebben bediend schiet Louise Thelma’s belager neer. Terwijl ze in de auto springen om zich uit de voeten te maken, schreeuwt Louise de neergevallen man achterna: ‘In the future, when a woman howls like that, she’s not having any fun!’

De film werd hierdoor een klassieker in het genre van de rape revenge movie want de vrouwen nemen het heft in eigen handen en wreken hun verkrachter, waarna ze de rest van hun reis hiervan de gevolgen moeten dragen maar ook genieten van hun nieuwe ‘macht’ (zo schieten ze bijvoorbeeld gierend van het lachen de autobanden van een andere belager lek).

Hoewel Thelma & Louise hierdoor op het eerste zicht vooral over twee avontuurlijke vrouwen gaat die doen waar ze zin in hebben, valt bij een tweede en derde visie vooral op hoe hard ze hun best moeten doen om hun humeur niet te laten verpesten. Continu vallen mannen hen lastig waardoor ze regelmatig vervelende sujetten moeten afsnauwen om hun plezier niet te laten afnemen.

Als de twee vrouwen tegen het einde door een politiecolonne worden achtervolgd – ze zijn intussen murder suspects – en ze in blinde paniek door de woestijn racen, vraagt Louise dan ook aan Thelma of ze het nog altijd naar haar zin heeft. Een grote grimas verschijnt op Thelma’s verwilderde gezicht als ze antwoordt dat ze altijd al zelf op reis had gewild, maar dat ze nooit eerder de kans had gekregen om weg van huis te gaan. ‘You got it now’, antwoordt Louise terwijl ze in lachen uitbarsten. In hun geval is er geen weg meer terug.

Ondanks de risico’s

Al worden vrouwen in roadmovies dus regelmatig geconfronteerd met gevaar en pesterijen, hun keuze voor bewegingsvrijheid wordt gelukkig niet altijd bestraft. In de laatste scène van Crossroads danst en zingt Britney uitbundig, verrukt door haar overwinning (de auditie) en hernieuwde zelfvertrouwen. Dit komische MTV-drama laat zien dat het plezier dat vrouwelijke personages zoeken in de roadmovie bereikt kan worden, ondanks de risico’s.

De boodschap van vrouwelijke roadmovies is dat het plezier van onderweg zijn beleefd kan worden ondanks de risico’s.

De snelweg als een plek waar, eenmaal losgebroken uit de huiselijke structuren, bewegingsvrijheid ervaren kan worden is voor de vrouw dus verre van vanzelfsprekend. Om zoals Sal in On the Road naar eigen zin gebruik te maken van de openbare ruimte moet een vrouw risico’s voor lief nemen en angsten overwinnen. In de films waarin onverschrokken vrouwen het toch wagen om buiten de vastomlijnde contouren van hun thuis de weg op te gaan, ontstaat er onvermoed plezier.

Alhoewel het thema van seksueel geweld steeds anders wordt behandeld, hebben films als Thelma and Louise, Sans toit ni loi, Crossroads en Even Cowgirls Get The Blues geen moraliserende boodschap. Ze laten de realiteit van de vrouw in de openbare ruimte zien, maar maken tegelijkertijd duidelijk dat er geen ‘verstandige’ keuze bestaat. De boodschap is eerder dat het plezier van onderweg zijn beleefd kan worden ondanks de risico’s. Hoe cru dat ook klinkt.